به گزارش خبرگزاری فارس از قم، وارد یکی از محله‌های قدیمی قم به نام «آذر» می‌شویم. اینجا رنگ و بوی دیگری دارد هم از جنس زمان و هم از جنس مکان. گویی چند صد سال عقب‌تر را به یاد انسان می‌آورد. خانه‌هایی با سقف‌های گنبدی شکل و خشتی، آن هم خشت دست‌ساز و سرایی بازار مانند که البته امروز مکانی شده است برای کارگاه‌های درودگری.
کوچه‌های شیب‌دار و باریک این منطقه از قم یادآور هسته اولیه شهری است که پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشت و پس از آن نیز تاریخ پرتلاطمی را گذراند و سرانجام شد «عش آل محمد(ص)» و سرزمینی شد برای مأوا گزیدن یکی از بهترین بنده‌های خداوند و یکی از عفیف‌ترین زنان عالم.
از میان این کوچه‌ها که می‌گذریم انگار وارد دنیای گذشته قم شده‌ایم. شهری در حاشیه کویر اما گرم‌تر از آن و شهری که مردمانش انگار خورشید را کمی نزدیک‌تر از ساکنان دیگر شهرها ملاقات می‌کنند بس که گرم است حتی روزهای پاییزی آن.
اما بهانه دیگری ما را به «آذر» یا همان خیابان «طالقانی» کشانده است، دیدن مسجد جامع قم. نگینی در بافت اولیه شهر که می‌گویند سابقه 800 ساله دارد اما بارها در طول این سال‌ها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و شاهد این امر تاریخ‌هایی است که بر جای جای آن حکاکی شده‌اند.
اینجا را مردم قم «دروازه ری» می‌نامند. مسجد نیز در همین حدود واقع شده اما برای رسیدن به آن باید کوچه‌های باریکی را پیمود، کوچه‌هایی که بعضی‌ها به آنها لقب «کوچه‌های آشتی کنان» داده‌اند هر چند دیگر فرصتی برای قهر نمانده که مردم بخواهند با هم آشتی کنند.
گذر از کوچه پس کوچه‌ها بالاخره ما را به درب اصلی مسجد می‌رساند. دری است چوبی با کنده‌کاری‌های قدیمی که البته تاریخ ساخت آن به وضوح نمایان نیست. مثل دیگر مسجدها، در مسجد جامع قم فقط موقع نماز باز نمی‌شود. همیشه باز است و یادآور روزهایی که مسجد، محلی بود برای مدیریت اجتماع، محل عبادت بود و تجمع مردم، برای رفتن به خانه خدا، برای رفتن به جهاد در راه خدا و برای استقبال از مردان خدا.
وارد که می‌شویم حیاط بزرگی پیش چشممان خودنمایی می‌کند. سال‌هاست مسجدی با این وسعت ندیده‌ایم اما اینجا مسجد جامع است و از اسمش پیداست که باید بزرگ‌تر از سایر مساجد باشد، لااقل حافظه تاریخی ما این را می‌گوید.
وسط حیاط که می‌ایستیم و نگاهی به اطراف می‌اندازیم، نخستین چیزی که جلب توجه می‌کند ایوان بزرگ مسجد است. ایوانی باشکوه و مجلل که حدوداً 20 متر ارتفاع دارد و عرض دهانه آن به 14 متر می‌رسد.
تناسب و زیبایی این ایوان بی‌نظیر است؛ مقرنس گچی پوششی آن و نیز کاشی‌کاری دیواره‌اش همراه با کتیبه‌های گوناگون توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند، گویی معمار آن خواسته است اعتدال و توازن را به رخ دیگران بکشد و گوشه‌ای از جمال الهی را که مسجد خانه او لقب گرفته در مقابل دیدگان مخاطب جلوه‌گر شود.
مقرنس این ایوان نقشه جالب توجهی دارد به طوری که دو کوه مطبّق و معلق در دو طرف آن نقش بسته و دو گنبد پنج طبقه را در ذهن تداعی می‌کند و در میان این دو، سه حوض بزرگ وارونه که با ترنج‌هایی از کاشی معرق آراسته شده‌اند وجود دارد و همه این‌ها قابی از کاشی‌های سفالی با جدار هشت‌تایی صفّه‌دار را در بر گرفته‌اند و مجموعه این مقرنس هم با رنگ‌آمیزی طلایی که دارد چیدمانی از آجر را از دور نمایان می‌سازد.
آنچه مایه تعجب می‌شود چگونگی حمل مصالح سنگین تا این ارتفاع و آویختن آنهاست به طوری که پس از قرن‌ها هنوز سالم و پابرجا بوده و صدمه‌ای به آنها نرسیده است تا امروز تاریخ را برای ما روایت کنند.
کاشی‌کاری‌های مسجد جامع قم تاریخ دوران قاجار را دارد و آن طور که متولی مسجد می‌گوید در زمان فتحعلی شاه انجام شده است اما بر اثر عوامل جوی بسیاری از این کاشی‌ها تخریب شده و فرو ریخته‌اند به همین دلیل در سال 1365 هجری قمری، مرحوم آیت‌الله فیض دستور مرمت و بازسازی تمام مسجد را صادر کرد و بعدها در سال 1375 قمری نیز مرحوم آیت‌الله بروجردی ادامه تعمیر و مرمت را در دست گرفت و اکنون کاشی‌کاری‌های مربوط به این بازسازی تمام بدنه ایوان را از کناره‌ها تا کتیبه میانی در بر گرفته‌اند.
در وسط ترنج میانی کاشی‌ها آیه شریفه «و ما خلقت الجن والانس الالیعبدون» نقش بسته و در قاب وسطی، «آیت‌الکرسی» به خط ثلث نوشته شده است. در پایان آن نیز عبارت «فالله خیر حافظاً وهو ارحم الراحمین» به چشم می‌خورد.
عبارت‌های «لا اله الا الله»، «محمد رسول الله» و «علی ولی الله» نیز در ترنج کشیده دیگری نوشته شده‌اند و حدیث معروف «انا مدینه العلم و علی بابها» نیز در سومین ترنج مشاهده می‌شود. سوره مبارکه «جمعه» نیز در کتیبه‌ای از کاشی خشتی با زمینه لاجورد و به خط ثلث و رنگ سفید در اینجا وجود دارد و در نهایت تاریخ ساخت بدین صورت درج شده است: «سبحان ربک رب العزه عما یصفون و سلام علی المرسلین والحمدلله رب العالمین، فی تاریخ شهر ربیع‌الثانی سنه سِتَ و اربعین و مأتین بعد اَلفٍ من هِجَرة النبویه».
عمده مساجد در ایران و سایر ممالک اسلامی به خصوص آن‌هایی که محل اصلی تجمعات و گردهمایی‌ها بوده‌اند دارای شبستان‌های بزرگ و کوچکی هستند که دارای کاربری مشخص است.
مسجد جامع قم هم از این مسئله مستثنی نبوده و در روبه‌روی ایوان اصلی دارای شبستان‌هایی است که تاریخ ساخت آنها به دوره فتحعلی‌شاه باز می‌گردد، هر چند بنا بر شواهد تاریخی شبستان ضلع شرقی مسجد قدمت بیشتری دارد و دارای 9 ردیف سه چشمه‌ای بر روی 18 ستون شش ضلعی و 9 ستون چهار ضلعی است و درهای آهنی آن را محصور کرده‌اند.
در ضلع غربی مسجد، شبستانی دارای 9 درگاه وجود دارد که در انتهای آن سردابی سراسری به چشم می‌خورد و کتیبه نصب شده بر رویش حاکی از ساخت آن توسط شخصی به نام «محمدحسین خان نظام الدوله شاهسوند» مقلب به «شهاب الملک» است.
شبستان شمالی مسجد نیز از جلو به دو قسمت تقسیم می‌شود و دلیل این جدایی نیز وجود ایوانی در این سوی مسجد است هر چند در انتها این دو قسمت به یکدیگر پیوند می‌خورند. این ایوان نیز تاریخ دوران قاجاریه را دارد و دارای پوشش مقرنس گچی و لچکی‌های کاشی‌کاری است.
مجموعه شبستان‌ها فضایی شگفت‌انگیز را در برابر چشمان ما قرار می‌دهد. فضایی است آکنده از بوی خوش معنویت، معنویتی به بلندای تاریخ بنای مسجد. 800 سال تلاش و کوشش مردمانی که این مکان را برای عبادت خویش ساخته و تمام غم‌ها و شادی‌های خود را با آن شریک بوده‌اند.
آنچه در بدو ورود توجه هر مشاهده‌گری را به خود جلب می‌کند محراب‌های گوناگونی هستند که هر یک برای هدف خاصی ساخته شده‌اند. محراب شبستان شرقی این مسجد در مکانی پایین‌تر از جایگاه نمازگزاران ساخته شده، هر چند این رویه در همه مساجد دیده می‌شود اما در اینجا فلسفه دیگری نیز دارد و آن اینکه به علت هم‌سطح نبودن قسمت‌های مختلف مسجد، کسانی که در حیاط نماز می‌خوانند در سطحی برابر با امام قرار می‌گیرند.
معماری محراب‌ها نیز جلب توجه می‌کند. مشبک‌هایی که در ظاهر برای زیبایی در قسمت جلویی آنها قرار داده شده‌اند علاوه بر جلوه‌بخشی و زیباسازی، وظیفه ورود و خروج هوا را بر عهده داشته و از گرمای محراب و صف‌های جلویی می‌کاهند.
منبر نیز به طرز جالبی در این مکان ساخته شده است به طوری که در دو طرف محراب پله‌هایی برای رفتن امام به این جایگاه در نظر گرفته شده و همه نمازگزاران می‌توانند امام را به راحتی مشاهده کنند و صدای او را رساتر از دیگر قسمت‌های مسجد بشوند.
صحن مسجد جامع قم نیز طبق دیگر مساجد دارای حوضی در وسط است و به گفته متولی، آب‌انباری نیز در این مکان وجود داشت که اکنون مسدود شده است اما این صحن هنوز کاربری ویژه‌ای دارد به طوری که در ماه‌های گرم سال که در قم به بیش از پنج ماه می‌رسد، نماز جماعت در آن برگزار می‌شود تا نمازگزاران از هوای مطبوع غروب بهره‌مند شوند.
مسجد جامع قم دارای زیرزمینی خاص هم هست که علاوه بر هوای مطبوع داخلی، معماری ویژه‌ای نیز دارد. این زیرزمین در قسمت غربی مسجد قرار گرفته و شبستانی نسبتاً بزرگ بر روی آن ساخته شده است و 18 ستون آن را نگاه داشته‌اند.
تعیین دقیق اوقات نماز همواره یکی از دغدغه‌های مسلمانان در مناطق مختلف بوده است و ایرانیان نیز با توجه به هوش و نبوغ ذاتی خود، روش‌های خاصی برای این منظور کشف کرده‌اند. در قسمت شمالی مسجد جامع قم هم تخته‌سنگی وجود دارد که بر روی آن شاخصی قرار داده شده و نزدیک شدن آفتاب به وسط آن بیان‌گر ظهر شرعی است. این مسئله نشان می‌دهد مسجد جامع شهر محلی بوده است برای تجمع بیشتر مردم روزگاران مختلف قم برای اقامه فریضه ظهر آنچنان که اذان پخش شده از آن دقیق‌ترین زمان را داشته است.
در فرهنگ اسلامی و ایرانی، گنبد نماد مسجد بوده به طوری که از دور، تنها گنبد مساجد به چشم می‌آمده و در هنگام حضور در مسجد نیز مایه آرامش نمازگزاران بوده زیرا علاوه بر اینکه نمادی از آسمان است در نقطه مرکزی خود، همگرایی کائنات به یگانگی خداوند را به یاد می‌آورد و این یگانگی و توحید، بندگان را به آرامشی ابدی رهنمون می‌کند.
مسجد جامع قم نیز دارای گنبدی رفیع است که یکی از باشکوه‌ترین و عجیب‌ترین بناها در نوع خود به شمار می‌رود زیرا با وجود وسعت زیاد و محیط گسترده، حتی یک شاخه آهن نیز در آن به کار نرفته و سرتاسر مسجد نیز با همین ویژگی و در عین برخورداری از 6 هزار متر مساحت، هنوز پابرجاست.
فضای کلی مسجد با این ایوان‌ها، شبستان و صحن‌ها، مکانی قدسی و معنوی را تداعی می‌کند که گویی ساخته شده است برای پرواز روح آدمی به سوی معبود و آنگاه که رکعتی نماز در آن گزارده شود گویی روح را تجلی بخشیده و انسان را برای رسیدن به قرب الهی یاری کرده است، زیرا تفاوت است میان نماز خواندن در گوشه‌ای از خانه با مسجدی که هزاران نفر از گذشتگانمان در آن عبادت خدای را به جا آورده‌اند و خداوند آن را خانه خود ساخته است. مسجدی که بلندای تاریخ را در مقابل دیدگانمان مجسم می‌کند و جلوه‌ای از وحدانیت و ربوبیت را به روی انسان می‌گشاید.
===========
گزارش: صدرالدین فلاح
===========
انتهای پیام/و10/د1000
