حجت الاسلام سید کاظم طباطبایی در گفتوگو با خبرنگار فارس در قم با تسلیت فرا رسیدن سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، رئیس مذهب جعفری، به بیان بخشی از وقایع و حوادث زندگی امام صادق(ع) پرداخت که مشروح این گفتوگو را می‌خوانید.
فارس: دوران عمر با برکت امام صادق(ع) و عصر ایشان دارای چه خصوصیاتی بود و این امام همام در چه شرایطی به تبلیغ مذهب پرداخت؟
حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام رئیس مذهب جعفری در روز 17 ربیع الاول سال 83 هجری چشم به جهان گشودند. پدر ایشان امام محمد باقر (ع) و مادرشان «ام فروه» دختر قاسم بن محمدبن ابی بکر است. کنیه آن حضرت «ابوعبدالله» و لقبش «صادق» است. حضرت صادق تا سن 12 سالگی معاصر جد گرامیش حضرت سجاد بود و پس از رحلت امام چهارم مدت 19 سال نیز در خدمت پدر بزرگوارش امام محمد باقر (ع) زندگی کرد و با این ترتیب 31 سال از دوران عمر خود را در خدمت جد و پدر بزرگوارشان که هر یک از آنان در زمان خویش حجت خدا بودند، و از مبدأ فیض کسب نور می‌کردند گذراند. امام صادق(ع) بعد از شهادت پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) در سال 114 به امامت رسیدند و دوره امامت ایشان 34 سال طول کشید و این امام همام از معدود امامانی هستند که دوره طولانی امامت داشتند. امام صادق(ع) حدود 18 سال را با خلفای جور اموی و 16 سال را با خلفای جبار عباسی معاصر بودند و این دوره بسیار پرتلاطم و از نظر سیاسی پرالتهاب است به دلیل اینکه حکومت بنی‌امیه رو به ضعف، انحطاط و انقراض می‌رفت و حکومت بنی‌عباس در شرف به قدرت رسیدن بود. بعد از هشام بن عبدالملک که متوفی سال 125 و آخرین خلیفه مقتدر بنی‌امیه است، بنی‌امیه دچار جنگ و تفرقه داخلی شد و در مدت کوتاه از سال 125 تا حدود سال 132 که انقراض کامل حکومت امویان رخ داد، پنج خلیفه اموی به قدرت رسیدند که هر کدام با دسیسه دیگری از میان برداشته شد و لذا خلفای اموی که افرادی عیاش و بی‌سواد بودند، جنگ قدرت با یکدیگر داشتند. در اواخر حکومت امویان، بنی‌عباس جنگ‌هایی را با امویان آغاز کرده بودند و قدرت خوبی هم داشتند و گام به گام به جلو می‌آمدند و درگیری نظامی شدیدی بین عباسیان و امویان بود و به همین دلیل امام آزادی عمل داشتند و حکام مدینه به امام معترض نمی‌شدند و از این زمان یعنی از سال 125 تا پایان دوره بنی‌امیه به اضافه دوره چهار ساله ابتدایی روی کار آمدن بنی‌عباس که مصادف با خلافت نخستین خلیفه آنان ابوالعباس صفاح است به نوعی آنها از امام صادق(ع) غافل شدند و ایشان از این فرصت نهایت بهره را برای عمل به وظایف الهی خود بردند و شاگردانی هم که امام صادق(ع) تربیت کردند بیشتر در این دوره است.
*امام جعفر صادق با چه خلفایی هم عصر بودند؟
زندگی پر بار امام جعفر صادق (ع) با خلافت پنج نفر از بنی‌امیه هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید، یزید بن ولید، ابراهیم بن ولید و مروان حمار هم عصر بود که هر یک به نحوی موجبات تألم، تأثر و کدورت روح بلند امام معصوم (ع) را فراهم می‌کرده‌اند و دو نفر از خلفای عباسی (سفاح و منصور) نیز در زمان امام (ع) مسند خلافت را تصاحب کردند و نشان دادند که در بیداد و ستم بر امویان پیشی گرفته‌اند، چنانکه امام صادق (ع) در 10 سال آخر عمر شریفش در ناامنی و ناراحتی بیشتری بسر می‌بردند.
فارس: چند درصد روایات شیعی مربوط به احادیث امام صادق(ع) است و چرا بیشترین روایات از ایشان و امام باقر(ع) نقل شده است؟
نزدیک به نیمی از مجموع روایت شیعه فقط از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است و این مرهون شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خاصی بود که در زمان زندگانی امام صادق(ع) به وجود آمد که با دوران زندگانی دیگر ائمه معصومین(ع) متفاوت بوده و باعث شد زمینه انتقال معارف الهی به خوبی فراهم شود.
فارس: چه عوامل و شرایط سیاسی موجب شد امام صادق(ع) آزادی عمل داشته باشند؟
حکومت‌های زمان موانعی ایجاد می‌کردند تا ائمه معصومین(ع) نتوانند به تربیت شاگرد که یکی از اصول مهم دین اسلام است بپردازند. به طور نمونه در دوره امام سجاد(ع) یکی از سخت‌ترین دوره شیعه را مشاهده می‌کنیم که در این زمان بنی‌امیه در رأس قدرت بودند و حاکم جاهلی به نام حجاج بن یوسف نزدیک به 120 هزار شیعه را به جرم علوی بودن به قتل رساند. البته زمینه آزادی عمل سیاسی به فاصله چند ماه پس از شهادت امام سجاد(ع) و آغاز امامت امام محمد باقر(ع) فراهم شد چرا که حجاج بن یوسف ثقفی از دنیا رفت و حکومت بنی امیه تضعیف شد.
در سال 114 هجری قمری که امام محمد باقر(ع) به شهادت رسیدند و آغاز امامت امام صادق(ع) شد حکومت بنی‌امیه به شدت تضعیف شده و حاکمان توانایی اداره حکومت را نداشته و دائما علیه یکدیگر کودتا می‌کردند و همین امر موجب شد سخت‌گیری نسبت به شیعه وجود نداشته باشد و فضای مناسبی برای امام صادق(ع) به وجود آید.
قیام عباسی‌ها به کمک ابومسلم خراسانی هفت سال طول کشید و در این مدت هیچ سخت‌گیری و فشاری نسبت به امام صادق(ع) وجود نداشت.
در سال 132 هجری بنی امیه سقوط کرد و حکومت بنی عباس روی کار آمد و با توجه به اینکه قدرت نظامی برای مقابله با شیعیان نداشت و آنها دشمنان داخلی بسیاری داشتند، هیچ سخت‌گیری نسبت به شیعه وجود نداشت.
عباسی‌ها حتی به کسانی که کمک کرده بودند آنها به حکومت برسند هم رحم نکرده و ابومسلم خراسانی و کسانی که مدعی خلافت بودند را به قتل رساندند.
در این مدت که عباسی‌ها درگیر اختلافات بودند، امام صادق(ع) فرصت خوبی برای ترویج معارف الهی داشت. در یک دوره 20 ساله از سال 125 هجری با آغاز ضعف حکومت بنی امیه تا سال 145 هجری که بنی عباس مشکلات و اختلافات خود را برطرف کردند، هیچ آزار و اذیتی نسبت به شیعیان و امام صادق(ع) وجود نداشت.
جالب است بدانید که در این دوره شیعیان از شهرهای مختلف همچون قم و خراسان خدمت امام می‌رسیدند و پرسش‌های خود را مطرح می‌کردند و در زمان حج با حضور امام صادق(ع) به این فریضه الهی عمل می‌کردند.
فارس: تفاوت سطح فرهنگی افراد جامعه در زمان زندگانی امام صادق(ع) با دوره‌های قبل چگونه بود؟
در زمان پیامبراکرم(ص) و امام علی(ع) مردم درک سطحی داشتند و پرسش نمی‌کردند. یکی از اصحاب رسول خدا نقل کرده است در جلسات پیامبراکرم(ص) غیر از علی(ع)، سلمان فارسی و سعدبن معاذ کسی پرسشی از نبی خدا نمی‌کرد که این مسئله نشان می‌دهد سطح فرهنگی در این دوران پایین بوده است.
در دوره امام صادق(ع) شاهد ظهور یک گروه فرهنگی نخبه و فرهیخته در میان اهل تسنن و شیعیان هستیم که به سئوالات علمی و تخصصی اهتمام داشتند.
این شرایط فرهنگی موجب شد تا دانشجویان بسیار متفکر و پرسشگری همچون جابر بن حیان در جامعه اسلامی ظهور کنند.
از زمان امام محمدباقر(ع) نهضت ترجمه آغاز شد که در این دوران کتاب‌ها و آثار ایران، روم و یونان به زبان عربی ترجمه شد و آثار ارسطو، سقراط و افلاطون نیز بخشی از آنها بود.
البته بنی‌امیه و بنی‌عباس با هدف ایجاد تشکیک و تزلزل اعتقادی مردم نسبت به اهل بیت(ع) به نهضت ترجمه روی آوردند اما این به نفع شیعه شد به دلیل اینکه این نهضت موجب شد دامنه آگاهی مردم افزایش یابد.
فارس: شاگردان تربیت شده توسط امام جعفر صادق(ع) در چه سطحی بودند؟
اصحاب و شاگردان امام صادق(ع) از نظر علمی برتری نسبت به دیگر بلاد داشتند. نقل شده است یکی از اعلم‌ترین علمای شام برای مناظره با امام صادق(ع) به مدینه آمد که امام(ع) به وی گفت اگر در مناظره شاگردان من را شکست دادی، من هم شکست را پذیرا می‌شوم.
جالب است بدانید که در هر زمینه‌ای که مناظره می‌شد شاگردان امام صادق(ع) وی را شکست دادند و این شامی در هیچ مباحثه‌ای پیروز نشد.
اسامی 3200 نفر از شاگردان امام صادق(ع) به طور مکتوب وجود دارد و مهم‌ترین ویژگی آنها این بود که مرحله به مرحله فرهیخته شده بودند و روحیه پرسشگری بالایی داشتند.
این نکته بسیار مهم است که اگر برخی شاگردان امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نبودند، سخنان این دو امام به شیعه منتقل نمی‌شد و از بین می‌رفت به همین دلیل برخی از آنها به نوعی از ارکان شیعه هستند.
فارس: چه تحلیلی از شرایط اجتماعی دوران امام صادق(ع) دارید؟
از سال 40 هجری قمری که دوران خلافت معاویه بود تا سال 100 هجری وظیفه سخنرانان و خطبای نماز جمعه لعن کردن امیرالمؤمنین علی(ع) بود و با توجه به این شرایط مشخص است کسی دیگر سراغ فرزندان علی(ع) را نمی‌گیرد.
اما عمربن عبدالعزیز از خلفای بنی‌امیه دستور داد لعن بر امام علی(ع) از کتب‌ها و جلسات برداشته شود.
به همین دلیل در دوره امام صادق(ع) فضای منفی علیه شیعه کمتر وجود داشت و ایشان به عنوان بزرگ شیعه و مسلمانان مطرح بود و علمای بسیاری می‌خواستند خدمت ایشان برسند.
یکی دیگر از عواملی که موجب شد اوضاع اجتماعی مناسبی در شرایط امام صادق(ع) به‌وجود آید این بود که بنی‌عباس با شعار رضایت آل پیامبر قیام کردند هر چند آنها بعد‌ها اصلا به شعار خود عمل نکردند.
فضای جامعه به گونه‌ای بود که مردم علاقه داشتند که با اهل بیت(ع) ارتباط برقرار کنند در حالی که در دوره بنی‌امیه کسی جرأت نمی‌کرد که شیعه بودن خود را ابراز کند.
فارس: با توجه به آزادی عمل 20 ساله امام صادق(ع)، ایشان در این دوره به چه موفقیت‌های ارزشمندی در زمینه توسعه علوم دینی دست یافتند؟
در دوره 20 ساله‌ای که امام صادق(ع) آزادی عمل داشتند، ایشان توانستند بزرگترین فرهنگ معارفی اسلام و شیعه را شکل دهند که این مجموعه فرهنگی با هیچ دوره‌ای در کشورهای مختلف قابل مقایسه نیست.
در اواخر عمر امام صادق(ع) دوباره وضعیت فشار و سخت‌گیری که در دوره بنی‌امیه بود تکرار شد و با به قدرت رسیدن منصور دوانقی افزایش یافت.
از سال 145 و در سه سال پایانی عمر حضرت شرایط سیاسی شبیه دوران بنی‌امیه شده بود و شاگردان به سختی امکان ارتباط با امام صادق(ع) را داشتند.
منصور دوانقی می‌خواست نسل امامت را نابود کند به این دلیل که دستور داده بود وصی و جانشین امام صادق(ع) که امام بعد ایشان خواهد بود، احضار و به قتل برسد و به همین دلیل امام صادق(ع) نمی‌توانست به صراحت امام بعد از خود را معرفی کند.
امام صادق(ع) با هوش و علمی که خداوند به ایشان داده بود، پنج نفر را وصی خود کرده بود و منصور دوانقی، سلیمان حاکم مدینه، همسر امام، عبدالله فرزند بزرگ و امام موسی کاظم فرزند کوچک ایشان به عنوان وصی معرفی شده بودند.
زمانی که وصیتنامه امام(ع) بین شیعیان منتشر شد، آنها متوجه شدند رئیس مذهب جعفری امام موسی کاظم(ع) را بعد از خود به امامت معرفی کرده‌اند چرا که منصور و سلیمان هر دو شایستگی سمت امامت را نداشتند، همسر امام(ع) هم چون زن بود نمی‌توانست امام شود و عبدالله هم به دلیل اینکه عیب داشت نمی‌توانست در جایگاه امامت قرار بگیرد و تنها فردی که شایسته مقام امامت بعد از امام صادق(ع) بود امام کاظم(ع) بود.
==================
گفتوگو: محمدمهدی عنایت‌پور
==================
انتهای پیام/ع10/د1000
