به گزارش خبرگزاری فارس از گرگان، این خلیج حدود 2 هزار و 600 سال پیش بر اثر رشد پیشروی و گسترش شرقی تپههای ماسهای میانکاله شکل گرفته و وسعتی حدود 400 تا 500 کیلومترمربع دارد.
خلیج گرگان کمعمق است، حداکثر عمق آن به چهار متر میرسد و از شرق به غرب از عمق آب کاسته میشود، درجه شوری آب خلیج در قسمتهای غربی به علت عمق کم و زیاد بودن تبخیر، قدری بیشتر از شوری آب دریای خزر است و در مصب رودخانهها به علت ورود آب شیرین، از درجه شوری آب آن کاسته میشود.
رودخانههای دو حوضه آبریز به خلیج گرگان سرازیر میشود شامل:
1 - رودخانههای حوضه آبریز قرهسو شامل: گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زیارت، طول چشمه، توشن، انجیراب ، شصتکلا، کفشگیری، نوچمن، شموشک، نامن، میاندره، ایلوار، بالاجاده ، پلنگ کرس، غازمحله و زواردشت در استان گلستان
که دارای یک آبراهه اصلی به نام قرهسو هستند، در حوضه آبریز قرهسو 100 میلیون متر مکعب پتانسیل سالانه آب سطحی وجود دارد.
2 - رودخانههای کوچک ساحلی موسوم به حوضه آبریز خلیج گرگان که زهکشی خود را به طور مستقیم در این خلیج تخلیه میکنند و در حد فاصل حوضه قرهسو تا حوضه نکارود به صورت نواری بین این دو حوضه گسترده هستند، شامل سرکلاته (کارکنده)، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز - وطنا، مزنگ و نوکنده. موسوم به حوضه آبریز شرق خلیج گرگان با پتانسیل سالانه 40 میلیون متر مکعب و کلت، رستمکلا، کوهستان، عباسآباد، خلیل محله، بهشهر، پاسند، لمراسک (تیرتاش)، کلاک، ریحانآباد (ولمازو)، رکاوند و گلوگاه در استان مازندران.
خلیج گرگان از طریق شمال شرقی حد فاصل جزیره آشوراده - چپاقلی به دریای خزر متصل است. لذا نوسانات سطح آب علاوه بر تأثیرپذیری موقت از ورود رودخانههای بالادست، با سطح دریای خزر در حال تعادل است و کمبود آب تبخیری آن از طریق دریای خزر تأمین میشود. این وضع سبب شده است که یک جریان شدید طولانی از دریا به خلیج و یک جریان ضعیف و کوتاهمدت از خلیج به دریا، از طریق تنگه بندرترکمن- آشوراده برقرار شود.
* 4 متر نوسانات تراز آب دریای خزر در 100 سال گذشته
دریای خزر در 100 سال گذشته شاهد بیش از چهار متر نوسانات تراز آب و در سالیان اخیر شاهد افت تراز سطح آب بوده است. این نوسانات در بخشهای عمیق دریا، تأثیر چندانی از خود به جای نمیگذارد، اما در نواحی ساحلی مانند خلیج گرگان که دارای عمقی کمتر از چهار متر است، باعث تغییرات زیادی از لحاظ «هیدرودینامیکی» و «مورفولوژیکی» و در نهایت زیست محیطی می گردد.
در سالهای نه چندان دور خلیج گرگان از طریق دهانه آشوراده، بندرترکمن و کانال خزینی با دریای خزر در ارتباط بوده است. اما در حال حاضر تنها از طریق دهانه آشوراده ـ بندرترکمن به عرض تقریبی دو کیلومتر با دریای خزر در ارتباط دائمی است. کانال خزینی در سالهای اخیر با کاهش سطح آب دریا و افزایش رژیم رسوبگذاری مسدود شده است، دهانه آشوراده بندرترکمن نیز از طریق ناحیه «چپاقلی» واقع در شرق خلیج با دریای خزر در ارتباط است.
در سنوات اخیر از حدود ۴۰ تا 50 هزار هکتار مساحت خلیج گرگان، هشت تا 10 هزار هکتار خشک شده و سطح آب آن نیز تا ۸۵ سانتیمتر کاهش یافته است، عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر چهار متر میرسید، اینک به 1,5 متر کاهش یافته و چند سالی است که بخشی از دغدغه مردم و مسوولان استانهای گلستان و مازندران به ویژه ساحلنشینان، بر راههای ورود آب به این خلیج متمرکز شده است .
با توجه به مسائل کارشناسی و دیگر مسائل، اختلاف نظراتی فیمابین کارشناسان، مدیران، مردم و برخی سازمانهای مردمنهاد در خصوص راهکارها به چشم میخورد.
برخی به عدم تأمین حقآبه این مجموعه با محدودیت منابع آبی و احداث سد در بالادست و عدم لایروبی کانالها اشاره کرده و عنوان میدارند که این امر موجب نرسیدن آب در زمان کمبارشی یا در زمان سیلابیشدن آب به خلیج میشود.
راهکاری مانند انسداد چاههای غیرمجاز و کنترل فعالیت چاههای مجاز بیش برداشت و نصب کنتورهای هوشمند روی آنها نیز در برخی اظهار نظرها به چشم میخورد.
راهکارهایی که بتوانند تبادل آبی بین خلیج گرگان و دریای خزر را افزایش دهند، نیز مورد مطالعه مفصل قرار گرفته شامل انتقال آب دریا از طریق لولهکشی در محل روبروی جزیره اسماعیل سای، پمپاژ آب دریا به داخل خلیج از طریق لولهکشی بر روی زبانه میانکاله، تخلیه آب پساب نیروگاه نکا به خلیج، پمپاژ آب دریا به داخل خلیج از طریق بندر امیرآباد، لایروبی و بهسازی کانال آشوراده و لایروبی و بهسازی کانال «چپاقلی» است.
همچنین لایروبی و بهسازی توامان کانالهای «چپاقلی» و آشوراده، لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی، لایروبی و بهسازی کانال چپاقلی و لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی، احداث کانال جدید بر روی زبانه میانکاله و احداث جتی سنگی در محل روبروی جزیره «اسماعیلسای» که در نهایت با در نظر گرفتن تمامی شرایط، گزینه لایروبی و بهسازی کانال آشوراده به عنوان راهکار نهایی معرفی شده است.
برخی نظرات نیز عنوان میدارد که لایروبی کانالهای ارتباطی خلیج گرگان با دریا برای افزایش ورود آب دریای خزر به خلیج کمکی به احیای این خلیج نمیکند بلکه در درازمدت اثرات منفی نیز در وضعیت اکولوژی منطقه خواهد داشت و باعث خالی شدن آب تالاب بینالمللی میانکاله خواهد شد و بهترین راه تامین آب مورد نیاز خلیج گرگان را استفاده از منابع رودخانههای بالادستی عنوان کرده و لایروبی این رودخانهها برای ورود آب بالادستی به خلیج را مهمترین کار دانستهاند.
* حوضه آبریز ولگا که 80 درصد ورودی آب به دریای خزر را تامین میکند
با بررسی پتانسیل کل رودخانههای ورودی به خلیج گرگان در مییابیم که پتانسیل کل حوضههای ورودی به این خلیج در سالهای نرمال کمتر از 200 میلیون متر مکعب بوده که طبیعتا بخش زیادی از آن از سالیان دور به مصارف شرب، صنعت، کشاورزی و آبزیپروری تخصیص یافته از جمله احداث سد کوثر با ظرفیت حدود 7 میلیون متر مکعب در حوضه آبریز قرهسو که انتظار جلوگیری از مصرف آب و سرازیر شدن کل پتانسیل سالانه آب سطحی این دو حوضه به خلیج گرگان، به لحاظ فنی، اقتصادی و اجتماعی امری غیرعملی به نظر میرسد.
حوضه آبریز ولگا که 80 درصد ورودی آب به دریای خزر را تامین میکند، در فصل سرما کاملا زیر برف و یخ قرار میگیرد و با گرم شدن هوا و با ذوب شدن برف در این حوضه ، معمولا سالانه حدود 30 سانتیمتر افزایش سطح تراز آبی در دریای خزر به وجود میآید و به همان میزان نیز آب وارد خلیج گرگان میشود که بخشهای وسیعی از خلیج را تحت تاثیر قرار میدهد.
این حجم آب در مدت 6 ماه بالغ بر 1.2 میلیارد مترمکعب میشود که بالا آمدن موقت آن را به همراه دارد اما از تیرماه به بعد به دلیل اینکه دیگر این افزایش آب وجود ندارد و روند کاهشی به وجود میآید و حجم تبخیر نیز افزایش مییابد، سطح آب به سرعت تا اواخر مهر و آبان ماه پایین میآید.
حجم آبی که از دریای خزر وارد خلیج گرگان میشود، بسیار قابل توجه است زیرا تمام پتانسیل آب رودخانههای حوضه قرهسو و حوضه خلیج گرگان کمتر از 200 میلیون متر مکعب بوده و آبی که به خلیج گرگان میرسد، به دلیل مصارف در حوضهها، به مراتب کمتر است اما دریای خزر میتواند در مدت سه ماه حدود 1.2 میلیارد مترمکعب آب به خلیج گرگان وارد کند.
در سال آبی 99-1398 حدود 220 میلیون متر مکعب آب از حوضه قرهسو به خلیج گرگان وارد شد که حدود 165 میلیون متر مکعب آن در در دو ماهه فروردین و اردیبهشت در اثر سیلاب ابتدای سال 1398 رخ داد. این امر موجب آبگیری موقت خلیج شد و تراز آن را چند سانتیمتر بالا آورد که در مناطق غرب و جنوبغرب خلیج منجر به زیر آب رفتن مساحت کمی با عمق چند سانتیمتری آب شد که البته این وضعیت پایدار نبود. بخش غربی این خلیج منطقهای با شیب کم است و ورود سیلاب، این منطقه را تحت تاثیر قرار میدهد و آن را به شورهزاری دارای آب کم عمق لبشور تا شیرین تبدیل میکند. اما ضمن ورود بخشی از این آب به دریای خزر به دلیل خاصیت ظروف مرتبطه و نیز با توجه به گرم شدن هوا این آب تا اواخر مهر به سرعت تبخیر می شود و سطح آب خلیج دوباره کاهش مییابد.
در مجموع بنظر میرسد تکیه بر آورد آب رودخانهها برای افزایش سطح و حجم آب در خلیج گرگان با واقعیتها فاصله دارد، هرچند با لایروبی رودخانهها و رفع موانع رسیدن روان آبها به خلیج، بخشهای غربی و کمعمق میتواند چند روزی بیشتر در هر سال شاهد مقداری آب باشد .
===================================
سید محسن حسینی( برساووش) کارشناس مسائل آب
===================================
انتهای پیام/2307/