خبرگزاری فارس: گر چه از اجرای نخستین طرح انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بیش از نیم قرن می‌گذرد اما از اوایل دهه ۸۰ انتشار اخباری مبنی بر انتقال آب کارون برای توسعه کشاورزی اصفهان و باغ‌های پسته رفسنجان حساسیت و مخالفت خوزستانی‌ها را که بسیاری از آنها از آب شرب و کشاورزی محروم بودند، برانگیخت، اینک نارضایتی‌های عمومی نسبت به این طرح‌ها به اوج خود رسیده است.
به گزارش خبرگزاری فارس از اهواز، تاکنون برای انتقال حدود ۵ میلیارد متر مکعب آب در سال از سرشاخه رودخانه‌های خوزستان برنامه‌ریزی شده است.
بیش از ۵۰ سال پیش تونل کوهرنگ یک برای انتقال ۵۰۰ میلیون مترمکعب، سال ۶۴ تونل کوهرنگ دو ۲۵۰ میلیون متر مکعب، سال ۸۶ تونل چشمه لنگان ۱۵۰ میلیون متر مکعب و امسال نیز طرح انتقال آب قم رود با ظرفیت سالانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب برای انتقال آب از سرشاخه‌های کارون و دز اجرا شده‌اند.
همچنین طرح انتقال آب از طریق تونل کوهرنگ سه به میزان ۲۵۰ میلیون مترمکعب، طرح انتقال آب به یزد با ظرفیت سالانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب، طرح انتقال آب به رفسنجان با ظرفیت سالانه انتقال ۲۵۰ میلیون متر مکعب، طرح انتقال آب از رودخانه کرخه به ایلام با هدف انتقال ۳۰۰ میلیون مترمکعب نیز از جمله طرح‌هایی است که برای انتقال آب خوزستان در نظر گرفته شده که برخی در مرحله طراحی و مطالعات و برخی دیگر در مرحله اجرا قرار دارند، حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب از این میزان هم اینک توسط چهار تونل به زاینده رود منتقل می‌شود.
اما آنچه بیش از همه نگرانی کارشناسان و افکار عمومی را به دنبال داشت طرح بزرگ احداث تونل بهشت‌آباد بود که با ظرفیت انتقال سالانه یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب، آب را به فلات مرکزی منتقل می‌کند.
این طرح که فکر اجرای آن از سال ۸۵ علنی شد، برای نخستین بار در سال ۸۸ حدود ۴ میلیارد تومان اعتبار برای مطالعه و اجرا گرفت، گر چه عطارزاده معاون وزیر نیرو در ستاد خشکسالی خوزستان در همان سال و در پاسخ به انتقادات، توپ را به زمین نمایندگان خوزستان در مجلس انداخت و آنها را مسئول اختصاص بودجه به این طرح دانست، اما در عین حال وعده داد که طرح بهشت‌آباد با این اعتبار اندک اجرایی نمی‌شود و قطعا در مرحله مطالعه متوقف می‌ماند.
طرح بهشت‌آباد در نهایت در میان مخالفت کارشناسان، مسئولان، نمایندگان و مهم‌تر از همه افکار عمومی استان‌های خوزستان و چهار محال و بختیاری، در آستانه استیضاح نامجو وزیر نیرو و با فشار مسئولان و نمایندگان استان‌های مرکزی، به ویژه اصفهان، در شورای عالی آب تصویب شد و وزارت نیرو اعلام کرد در هفته دولت امسال بهشت آباد کلنگ زنی می‌شود؛ این در حالی است که سازمان حفاظت محیط زیست کشور در سال ۱۳۸۶، مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۷ و سازمان مدیریت منابع آب ایران به عنوان متولی آب کشور در تیر ماه سال جاری به آن اشکالات فراوانی گرفتند و آن را تایید نکردند.
* یک اشتباه تاریخی در مسئله آب
نباید این مسئله را از نظر دور داشت که در صنعت آب اعداد و گزارشات، بسیار متنوع و گاهی گمراه کننده است؛ در بعضی گزارشات از آمار و اطلاعات اگر نگوییم سوء استفاده می‌شود، اما بهره‌برداری نامناسب می‌کنند، بر اساس گزارش های جهاد کشاورزی و سازمان آب و برق خوزستان آب مورد نیاز برای تمام مصارف در خوزستان با در نظر گرفتن ۲۰ درصد آب برگشتی، حدود ۳۵ میلیارد و ۸۴۰ میلیون مترمکعب است. با وجودی که از سال ۸۰ گزارشات منسجمی ارائه شده که نشان می‌دهد بیلان تمام رودخانه‌های استان منفی است (یعنی منابع آبی با نیاز آبی برابری نمی‌کند)؛ اما برخی استان ها با سوء استفاده از آمار‌ها هدرروی آب را علم می‌کنند و دوست دارند آن را به حساب آب اضافه در خوزستان بگذارند.
یک کارشناس ارشد آب معتقد است: سرمنشاء طرح‌های انتقال آب به ویژه بهشت آباد اختلاف آماری است که یک اشتباه تاریخی را سبب شده است.
حمیدرضا خدابخشی توضیح می‌دهد: در دهه ۷۰ بررسی‌هایی صورت گرفت و تصور شد که ۳ میلیارد مترمکعب آب اضافه در خوزستان وجود دارد، البته مبنای این آمار از پایه اشتباه است، چرا که رودخانه کارون را فقط در دوره ترسالی مورد بررسی قرار دادند و سیلاب‌های حوزه میانی که در اهواز غیرقابل کنترل و استفاده هستند را در آمار دخالت داده‌اند. متاسفانه این آمار غلط برای اولین بار ارائه شد و بعضی‌ها روی آن مانور دادند. در دوره‌ای که افراد بانفوذ از استان‌های مرکزی در وزارت نیرو بودند، به عنوان مبنا قرار گرفت و به صورت منطقه‌ای برای بهره برداری از این آمار‌ها تصمیم گیری شد و هر چه بعد‌ها در رد این مطالعات گفته شد تاثیر نداشت.
وی می‌گوید: حتی اگر آمار را کنار بگذاریم و به صورت عینی بررسی کنیم، بر اساس مجوز تخصیص منابع آب طرح‌های آبیاری و زهکشی که در حوزه کارون اجرا شده‌اند نیز می‌توان به غیرکارشناسی بودن طرح‌های انتقال آب پی برد و ثابت کرد که کمبود روی حوزه وجود دارد و آب اضافی در استان نیست، اما وزارت نیرو که باید از سال ۷۳ مجوز‌ها را صادر می‌کرد به صورت تعمدی تاکنون این کار را نکرده چون به نوعی حق آبه به وجود می‌آورد.
خدابخشی با بیان اینکه دوره آماری نیز در استان تغییر کرده، تصریح می‌کند: اگر در زمان اجرای طرح کوهرنگ یک، در سال ۳۲ آماری در منطقه نبود، اما الان آمار حدود ۱۰۰ ساله رودخانه کارون وجود دارد. در گذشته گفته می‌شد ۳۰ میلیارد مترمکعب آب به خوزستان می‌آید، اما دوره آماری جدید نشان دهنده این است که متوسط آورد ۳۰ ساله رودخانه ها به ۲۶ میلیارد مترمکعب آب رسیده، البته در ۱۰ سال اخیر از آنهم کمتر است و آورد‌ها به کمتر ۱۷ میلیارد مترمکعب کاهش یافته که نشان می‌دهد روند امیدوارکننده و افزایشی نیست، در حال حاضر در استان کمتر از ۵۰ درصد روان آب های پیش‌بینی شده اتفاق می‌افتد؛ به عبارت دیگر در چند سال اخیر به طور متوسط با ۵۰ درصد خشکسالی روبرو بوده‌ایم.
عضو انجمن صنفی مهندسان صنعت آب، با تاکید دوباره بر اینکه در خوزستان آب اضافه نیست، بیان می‌دارد: در آمار‌ها به اشتباه همیشه اعلام می‌شود آب اضافه خوزستان به دریا می‌ریزد و هدر می‌رود، این در حالیست که عکس این مسئله صادق است، بر اساس پیش بینی‌ها تراز آب و دبی رودخانه کارون در محدوده آبادان باید ۱۵۰ مترمکعب باشد، تا خروجی داشته باشد، در حالی که هم اکنون نه تنها به دریا خروجی نداریم، بلکه عملا خلیج فارس در اثر خشکسالی پیشروی کرده و به کارون می‌ریزد و اگر سد مارد در سال‌های اخیر ساخته نمی‌شد، تا دارخوین پیشروی می‌کرد. البته ۴۰ سال پیش یک کنسرسیوم شرکت‌های مهاب ـ سوئکو (سوئدی) از روی داده‌های آماری پیش‌بینی کرده بود که وضعیت خشکسالی در خوزستان و ایران به جایی می‌رسد که به پیشروی آب دریا منجر می‌شود و احداث سدهای سلولی مانند سد مارد را پیشنهاد کرده بود.
به گفته وی، بحران شوری آب در آبادان و خرمشهر و اجرای طرح آبرسانی غدیر، به این دلیل بود که آب خلیج فارس به شبکه آبرسانی این شهر‌ها سرازیر شده بود.
خدابخشی با بیان اینکه در طرح‌های انتقال آب به ویژه بهشت‌آباد در ابتدا فقط نیاز شرب فلات مرکزی مطرح بود، می‌گوید: در حالی که برخی از مسئولان خوزستانی هنوز شک دارند که انتقال آب برای شرب است یا کشاورزی، مسئولان استان‌های مرکزی به صراحت اعلام کرده‌اند، کشاورزی و احیای ۲۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی اصفهان و تامین کمبود آب باغات پسته کرمان و اراضی یزد هدف این طرح است و تقسیم بندی‌های شرب و صنعت و کشاورزی را هم انجام داده‌اند.
وی اجرای طرح‌های انتقال آب را غیرکارشناسی می‌داند و مزیت نسبی را به عنوان یکی از معیارهای ارزش گذاری آب یادآور می‌شود و می‌گوید: ارزش آب در کشور به روشی که از ۴۰ سال پیش در دنیا منسوخ شده محاسبه می‌شود، یعنی بر اساس اینکه هر مترمکعب آب چقدر محصول خشک کشاورزی تولید می‌کند، اما در دنیا بر اساس مزیت نسبی آب را ارزش گذاری می‌کنند، به عبارتی آب برای تولید چه محصولی مصرف شود که بیشترین ارزش اقتصادی و بیشترین مزیت نسبی را داشته باشد.
این کارشناس با بیان اینکه این بحث ملی است و نباید با آن منطقه‌ای برخورد کرد، تاکید می‌کند: بررسی‌ها نشان می‌دهد که مزیت نسبی آب در خوزستان بالا‌تر است و ارزش اقتصادی بیشتری برای کشور تولید می‌کند و نباید منتقل شود.
به گفته وی، تنها راه تغییر سیاست گذاری و تصمیم گیری قاطعانه در مورد مدیریت آب است تا اعتباری که برای تولید منابع آب اختصاص می‌یابد برای افزایش بهره وری هزینه شود.
* آب در خوزستان هست اما نیست آن چه از نظر‌ها دور مانده تداوم خشکسالی در خوزستان است که در پنج سال اخیر بخش مهمی از منابع آبی خوزستان را بلعیده، تا جایی که کشاورزی و تولید برق را با مشکل مواجه کرده است، بر اساس گزارش‌های سازمان آب و برق خوزستان در حال حاضر آورد کارون بزرگ نسبت به سال‌های نرمال ۴۳ درصد و نسبت به سال گذشته ۱۹ درصد کاهش دارد، مجموع روان آب‌ها در تمام حوزه‌های خوزستان نیز نسبت به سال‌های نرمال ۵۰ درصد و نسبت به سال گذشته ۷۷ درصد کاهش نشان می‌دهد، این آمار‌ها به این معنی است که با اجرای طرح‌های انتقال آب، خشکسالی هر دو سال یک بار در خوزستان اتفاق می‌افتد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در این باره می‌گوید: باید بپذیریم کشورمان کم آب است و مقدار آب مصرفی در سال‌های اخیر زنگ خطر مشکلات را به صدا در آورده است، مشکل اصلی این است که در کشور برای مصرف آب هنوز سیاست‌گذاری درستی نشده به همین دلیل کشمکش‌هایی بین مصرف کننده‌ها پیش می‌آید که این آب باید در کجا و چگونه مصرف شود.
دکتر مهدی قمیشی با اشاره به طرح‌های گذشته با هدف انتقال آب، می‌افزاید: دغدغه خوزستانی‌ها نسبت به تبعات منفی این طرح‌ها درست است، برخلاف آنچه سایرین اصرار دارند القا کنند، آبی که از استان‌های مرتفع به خوزستان سرازیر می‌شود، هرز نمی‌رود و تمام آن به مصارف کشاورزی، صنعت، شرب و برق می‌رسد.
به گفته وی، تمام کارشناسان و متخصصان بر عبث و بیهوده بودن طرح‌های انتقال آب از کارون توافق دارند، چرا که این طرح‌ها نه تنها به ضرر خوزستان است بلکه به ضرر منافع ملی کشور است.
وی اظهار می‌دارد: در این استان بیش از ۲ میلیون هکتار زمین قابل کشت داریم که در حال حاضر تنها یک میلیون هکتار آن زیرکشت رفته است و مابقی به دلیل کمبود آب قابل کشت نیست، رودخانه‌های منتهی به خوزستان چون کرخه، دز و کارون نیز برای کشت کفایت نمی‌کند، علاوه بر این در حال حاضر نیروگاه‌ها و سدهایی بر روی رودخانه کارون طراحی و احداث شده و با این انتقال باید از ۲ هزار مگاوات انرژی برق هم صرفنظر کنیم ضمن آنکه پول بیت المال را برای ضرر به همه مصرف کرده‌ایم.
قمیشی با بیان اینکه در حال حاضر حداقل آب در کارون جاری است، ادامه می‌دهد: شرایط طبیعی و زیست محیطی رودخانه نیز باید برای توسعه پایدار حفظ شود، با انتقال آب، غلظت آلاینده‌های کارون که در حال حاضر پساب‌های صنعتی و فاضلاب در آن تخلیه می‌شود افزایش می‌یابد.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر مردم خوزستان برای دسترسی به آب شرب با مشکل مواجه هستند، می‌گوید: به دلیل کیفیت پایین آب، مردم خوزستان الان هم از تصفیه کن‌های خانگی آب برای تامین آب شرب استفاده می‌کنند، این در حالیست که در سایر نقاط کشور با این مشکل روبه رو نیستند.
قمیشی تصریح می‌کند: کارون که از آن به عنوان پرآب‌ترین رود ایران نام می‌برند، در حال حاضر آبراهه‌ای است که از لابه لای جزایر خودش را با بوی فاضلاب و تعفن به اروندرود و خلیج فارس می‌رساند.
وی اظهار می‌دارد: طرح بهشت‌آباد ابتدا بنا بود برای کشاورزی، صنعت و شرب باشد بعد که اعتراض‌ها بالا گرفت، گفتند که صرفا برای شرب و صنعت است، البته این استانها تا کنون مشکل کمبود آب شرب نداشتند که بخواهیم برای مصارف شرب آب را منتقل کنیم، با این وجود اگر فرض کنیم تمام آب شرب موردنیاز این استانها هم از این طرح تامین شود بازهم بر اساس آمار مقدار آبی که منتقل می‌شود فوق‌العاده بیش از نیاز جمعیت اصفهان و استان‌های مرکزی است، ضمنا تمام اراضی کشاورزی اصفهان با آب موجود زاینده رود و چاه‌ها قابل تامین است و بیش از نیمی از زمین‌های اصفهان در حال کشت است.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: هدف اصلی این طرح توسعه کشاورزی است و با اجرای طرح بهشت‌آباد آب صنعت و کشاورزی اصفهان، یزد و کرمان تا ۲۰ سال آینده تامین می‌شود که با توجه به مشکل آب شرب در بسیاری از مناطق خوزستان، به نظر ظالمانه می‌آید، این طرح بدون مطالعه همه جانبه مصوب شده، تنها کار کار‌شناسی آن برشمردن منافع طرح برای اصفهان است و به مصارف حوزه‌های پایین دست توجهی نشده است.
به گفته وی، طرح بهشت‌آباد از نظر اقتصادی هم اصلا به صرفه نیست به طوری که برای تامین هر مترمکعب آب حدود ۵ هزار تومان هزینه می‌شود.
قمیشی به حساسیت خوزستان به دلیل مرزی و نفتخیز بودن اشاره می‌کند و می‌گوید: علاوه بر همه این‌ها طرح انتقال آب باعث دامن زدن به حساسیت بین اقوام کشور می‌شود و مسائل اجتماعی هم در پی دارد که نباید دست کم گرفته شود.
* طرح‌های انتقال آب یکی پس از دیگری... با شدت گرفتن مخالفت‌ها به طرح انتقال آب بهشت‌آباد، وزارت نیرو اعلام کرد که ۸۴۶ میلیون مترمکعب آب را منحصرا برای مصارف شرب منتقل می‌کند و نه یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب را؛ این در حالیست که اسناد نشان می‌دهد طرح در دست اجرا با طرح اولیه از نظر حجم مخزن سد و ابعاد تونل انتقال آب تغییری نکرده است و فقط ۲۴ درصد آن را مسکوت گذاشته‌اند.
ابعاد مصوب طرح انتقال آب بهشت‌آباد، اگر قرار باشد فقط برای مصرف شرب استفاده شود، برای جمعیتی بالغ بر ۲۰ میلیون نفر است؛ در حالی که طبق سرشماری رسمی سال ۸۵ جمعیت استان‌های اصفهان، کرمان و یزد در مجموع کمتر از ۸ میلیون نفر است، ضمن اینکه این سه استان خود نیز منابع آبی نظیر چاه و... دارند و چنین نیست که آب شرب آنها به طور کامل وابسته به پروژه بهشت آباد باشد.
در حالی که تیر ماه امسال با تصویب شورای تامین چهارمحال و بختیاری اجرای پروژه بهشت‌آباد را متوقف کردند، سخنان ضد و نقیض استاندار خوزستان در توجیه این طرح جای تعجب داشت.
حجازی استاندار خوزستان با ناچیز قلمداد کردن این طرح گفت: ابعاد و حجم طرح بهشت‌آباد نسبت به طرح اولیه کاهش ۵۰ درصدی یافته است، انتقال آب برای کشاورزی حذف شد و انتقال فقط به منظور صنعت و آب شرب صورت می‌گیرد که تنها ۶ درصد آب مصرفی را شامل می‌شود و ۹۶ درصد آن قرار بود به مصارف کشاورزی برسد حذف شده است.
البته این سخنان واکنش‌های زیادی در پی داشت از جمله انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان که با نقد سخنان استاندار خوزستان اعلام کرد: آقای استاندار! اگر نمی‌توانید و نمی‌خواهید کاری کنید، «سکوت صادقانه» پیشه کنید تا از سوی دوستان خود در وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه آن، متهم به «دفاع ناشیانه» نشوید.
همچنین در پی اعلام خبر کلنگ‌زنی طرح انتقال آب بهشت‌آباد نمایندگان استان چهارمحال و بختیاری نیز در مجلس تحصن کردند.
هر چند خوزستانی‌ها انتظار داشتند که نمایندگان آنها در مجلس هم به جمع نمایندگان چهار محال و بختیاری بپیوندند، اما نمایندگان خوزستان در اعتراض به این طرح تهدید به استعفای دسته جمعی را مطرح کردند و بهشت آباد موقتا، تا بررسی مجدد متوقف شد.
با وجود مخالفت های کارشناسان و مردم، دولت و مسئولان اصفهان بر اجرای طرح انتقال آب اصرار می ورزند، اما آیا انتقال آب راهکار حل مشکلات فلات مرکزی است؟
یک کارشناس ارشد آب می‌گوید: بررسی سوابق نشان می‌دهد که انتقال آب در کشور مرهمی بوده برای توسعه ناموزون؛ غافل از اینکه انتقال آب برای کارهای غیرعلمی موفق نیست و تا زمانی که الگوی مصرف اصلاح و توسعه متوازن نشود دردی را دوا نمی‌کند.
خدابخشی می‌افزاید: در مقاطع مختلف تصور نهادینه شده‌ای در مورد درستی انتقال آب و تامین نیاز فلات مرکزی کشور وجود داشته اما پس از اجرای هر طرح باز همان توسعه ناموزون اتفاق می‌افتد و باز هم بعد از مدتی کمبود آب خود را نشان می‌دهد، اجرای تونل‌های انتقال آب کوهرنگ یک و پس از آن طرح‌های کوهرنگ ۲ و ۳ و چشمه لنگان و الان هم بهشت‌آباد در مقاطع زمانی متفاوت این مسئله را ثابت می‌کند، کما اینکه بعد از اجرای طرح انتقال آب دز به قمرود در ماه‌های اخیر، به دلیل بالا رفتن مصارف آب در شهر قم باز هم با کمبود آب مواجه شدند، این به آن معنی است که بعد از بهشت‌آباد طرح‌های جدیدتری نیز باید تعریف شود و این چاره کار نیست بلکه باید ابتدا الگوی مصرف اصلاح و بهره وری آب را به حداکثر رساند و سپس متناسب با ظرفیت‌ها و با نگرش به مزیت نسبی و طرح آمایش سرزمین نسبت به اقدامات توسعه‌ای دست زد.
به گفته وی، بر اساس مطالعه مرکز تحقیقات آب شهرکرد، اگر بودجه طرح انتقال آب بهشت‌آباد به کشاورزان اصفهان و کرمان که مستعد ایجاد گلخانه هستند به صورت یارانه اختصاص یابد و از آبیاری قطره‌ای و کشت گلخانه‌ای استفاده کنند مشکل آنها در کشاورزی آن هم با هزینه کمتر هم حل می‌شود.
خدابخشی بر اجرای طرح آمایش سرزمین به عنوان مبنای توسعه کشور و راهی برای شناسایی قابلیت‌های مناطق تاکید می‌کند و می‌گوید: دلیل نمی‌شود به هر طریقی متوسل شویم و کمبود آب شرب را برای توجیه طرح‌های غیرکارشناسی و غیرعلمی بهانه کنیم و آب شرب یک منطقه را به کشاورزی و یا صنایع بزرگ اختصاص بدهیم، بر اساس آمار و مطالعات، راندمان تولید در خوزستان مناسب‌تر و بهره وری آب بهتر است و در اصفهان می‌توان قابلیت‌های دیگری از جمله گردشگری صنایع دستی و صنایع و... را توسعه داد که باز هم اجرای طرح آمایش سرزمین را ضروری می‌کند.
با همه این تفاسیر و توضیحات، اخیرا نامجو وزیر نیرو با نادیده گرفتن مشکلات کمبود آب در خوزستان گفته «وقتی نیاز آبی به اندازه کافی برای دشت خوزستان فراهم شده وزارت نیرو می‌تواند منابع اضافی را تخصیص دهد، بحث آب در کشور همانند نفت است و حاکمیت در خصوص چگونگی و محل مصرف آن تصمیم می‌گیرد و وزارت نیرو به نمایندگی از طرف حاکمیت به طور قطع این کار را طی یک برنامه فشرده و با مطالعه انجام خواهد داد»؛ غافل از اینکه همین نقش حاکمیتی وزارت نیروست که باید از منافع ملی حمایت کند و از اجرای خواسته‌های خودخواهانه و طرح‌های غیرکارشناسی که به قیمت نابودی سرزمین‌های حاصلخیز تمام می‌شود ممانعت کند.
..........................
گزارش: نادره وائلی‌زاده
.........................
انتهای پیام/غ10
