به گزارش خبرگزاری فارس از گرگان، رودخانه‌ها به عنوان شریان‌های حیات بخش زندگی برای ادامه حیات بشر از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند.
رودخانه‌ها یکی از منابع زیست محیطی مهمی هستند که به دلیل جریان داشتن در مسیرهای نسبتا طولانی و مواجه شدن با شرایط و فعالیت‌های مختلف طبیعی و ساخته دست بشر مورد آسیب قرار می‌گیرند و بستری ناپایدار را پدید می‌آورند. از جمله این ناپایداری‌ها، تخریب کف بستر و نیز دیواره‌های رودخانه‌ها است و به همین دلیل رودخانه‌ها برای پایداری خود نیازمند ساماندهی و دیواره‌سازی هستند.
مهندسی رودخانه در استان گلستان شامل هشت پروژه است که نقشه‌برداری، مطالعات تعیین حد بستر و حریم، رپرگذاری، حفاظت از مجاری آبی، اخد سندبسترها، آموزش، اطلاع‌رسانی و نصب تابلوهای هشداردهنده، دیواره‌سازی و تثبیت بستر، لایروبی و ساماندهی رودخانه از جمله این پروژه‌ها است.
یکی از این پروژه‌ها، دیواره‌سازی و تثبیت بستر رودخانه‌ها است.
در رودخانه‌های جوان که خصوصیاتی از جمله اختلاف ارتفاع زیاد و در نتیجه شیب تند دارند، جریان آب به دلیل انرژی و سرعت زیاد، ضمن حمل رسوبات دانه درشت، نسبت به کف‌شکنی بستر رودخانه اقدام می‌کند و این کف‌شکنی که باعث تعمیق بستر رودخانه می‌شود، سازه‌های تقاطعی داخل رودخانه رودخانه‌ها مانند پل‌ها، سدهای انحرافی و لوله‌های عبور شریان‌های حیاتی مانند گاز و آب را تحت تاثیر قرار داده و با خالی کردن پی آنها، موجب سرنگونی‌شان را فراهم می‌کند.
لذا فرسایش کف بستر رودخانه عمدتا در رودخانه‌های جوان که بستر آنها به حالت تعادل نرسیده دیده می‌شود و بستر رودخانه به علت شیب تند و سرعت زیاد جریان فرسایش یافته و مواد شسته شده به پایین رودخانه منتقل می‌گردد.
تعمیق رودخانه‌ها اثر مخربی بر روی سفره‌های آب زیرزمینی نیز دارد. به این شکل که لایه‌های درشت دانه آبدار کف و دیواره رودخانه‌ها که در حالت عادی توسط آب رودخانه تغذیه شده و آب را به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‌کند، در اثر کف شکنی رودخانه‌ها بالا مانده و عملا آبخوان‌ها از این بخش تغذیه نمی‌شوند.
چاه‌های متاثر از این آبخوان‌ها نیازمند به عملیات کف‌شکنی باصرف هزینه زیاد و نیز هزینه‌های جاری بیشتر در زمینه خرید و بهره‌برداری از منصوبات قوی‌تر و نیز هزینه بیشتر برق و سوخت می‌شوند.
تثبیت بستر رودخانه‌های جوان به وسیله سازه‌های عرضی و با هدف عدم کف‌شکنی این گونه رودخانه‌ها از طرفی و بالا آوردن کف رودخانه‌هایی که از حد معمول پایین‌تر افتاده‌اند، صورت می‌گیرد.
* راه حل معمول برای تثبیت بستر رودخانه احداث شیب‌شکن در طول بازه رودخانه از جنس بتون یا گابیون است
راه حل معمول برای تثبیت بستر رودخانه احداث شیب‌شکن در طول بازه رودخانه از جنس بتون یا گابیون است. به مرور زمان رسوبات بین این سدهای کوتاه ته‌نشین می‌شود و در نتیجه یک شیب ملایم در کف رودخانه ایجاد می‌گردد.
احداث سدهای انحرافی و نیز ایجاد پی مناسب برای سایر سازه‌های تقاطعی که توسط دستگاه‌های اجرایی با مجوز شرکت آب منطقهای احداث می‌شود نیز در راستای این هدف است. تثبیت بستررودخانه‌های جوان استان مانند محمدآباد، زرین‌گل، قره‌چای، دوغ و ... از الزامات استان گلستان است.
از طرف دیگر برای رسیدن دیواره رودخانه‌ها به شیب پایدار، به تدریج دیواره‌های رودخانه نیز به درون رودخانه‌ها ریزش کرده وعرض زیادی ایجاد می‌کند که برای عبور جریان معمول آب، نیازی به آن نیست.
فرسایش دیواره رودخانه‌ها باعث بروز خسارات در زمین‌های اطراف رودخانه و سازه‌ها شده و حریم کاذبی برای رودخانه‌ها به وجود می‌آورد و به این ترتیب از پتانسیل زمین‌های قابل استفاده اطراف رودخانه‌ها کاسته می‌شود.
راه حل در این زمینه، تثبیت سواحل و دیواره‌سازی رودخانه ها است. به این منظور که رودخانه در مجرای اصلی خود هدایت شده و از آسیب رساندن به دیواره‌های رودخانه‌ها و اراضی مجاور آن اعم از اراضی زراعی و سایر کاربری‌ها، جاده و دیگر تاسیسات زیربنایی جلوگیری می‌شود.
تثبیت سواحل رودخانه ها به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌گیرد.
در روش مستقیم (ایجاد سازه‌های طولی) از سازه تثبیت کننده به طور مستقیم و به شکل پوشش بدنه بر روی ساحل استفاده می‌شود که به انواع مختلف از جمله دیواره سنگی – ملاتی، دیواره‌های بتون مسلح، پوشش بدنه‌ای سنگریزه‌ای، روکش توری- سنگی، کیسه‌های مخلوط ماسه و سیمان یا بتن خشک، روش بیولوژیکی و ... تقسیم‌بندی می‌شود.
تثبیت رودخانه‌ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه‌های عرضی یا آب‌شکن (اپی) در طول ساحل فرسایش‌پذیر انجام می‌گیرد. در این روش یک سری آب‌شکن به طور متوالی و عمود بر مسیر جریان رودخانه ساخته می‌شوند. این آب‌شکن‌ها از یک سمت به ساحل رودخانه متصل شده و تا مسافتی در داخل بستر رودخانه به جلو می‌آیند و باعث جلوگیری از ضربه زدن آب به دیواره و فرسایش آن می‌شوند.
هنگامی که دیواره‌سازی توسط دستگاه‌های دیگر به جز شرکت آب منطقهای صورت می‌گیرد باید مجوز شرکت آب منطقهای اخذ شود.
همچنین هرگونه دیواره‌سازی در رودخانه‌های جوان به دلیل عملیات کف‌شکنی پای رودخانه در صورتی که پی مناسب و زهکشی فنی و کف‌بند در فواصل مناسب نداشته باشد موجب می‌شود که پس از مدتی دیواره سرنگون شده و امکان خسارت به پایین‌دست را نیز به وجود آورد، لذا این موضوع باید مورد توجه سازندگان قرار گیرد.
در برخی از نقاط دنیا در سنوات گذشته به جهت پاکیزگی شهری نسبت به بتون کردن کف بستر رودخانه اقدام می‌شد که در حال حاضر با توجه به مشکلاتی که این روش به وجود آورده است، از جمله جلوگیری از نفوذ آب به آبخوان‌ها وخسارت به پایین دست به دلیل ازدیاد سرعت آب منسوخ شده است.
این گونه بازه‌ها با تخریب بتون به کف طبیعی رودخانه تبدیل شده‌اند و لذا در شهرهای استان گلستان نیز نباید این اشتباه صورت گیرد در این موقع راه حل اصولی احداث کف بند عرضی است.
در مجموع رودخانه‌های داخل استان گلستان تاانتهای سال 1396 حدود 50 کیلومتر دیواره‌سازی انجام شده است که یا توسط شرکت آب منطقهای و یا با مجوز این شرکت توسط دستگاه‌هایی مانند شهرداری‌ها، راه و شهرسازی و یا توسط مجاوران رودخانه‌ها صورت پذیرفته است.
* برای این 240 کیلومتر دیواره‌سازی یک‌هزار و 200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است
در بازه‌های مختلفی از رودخانه‌ها به طول حدود 800 کیلومتر مطالعات فاز دوم به منظور شناسایی نقاط آسیب‌پذیر و طراحی دیواره‌ها صورت گرفته است و با توجه به اینکه در مطالعات انجام شده حدود چهار درصد بازه‌های رودخانه‌های استان نیاز به دیواره‌سازی دارد، میزان طول مورد نیاز دیواره‌سازی در کل 2 هزار و 850 کیلومتر رودخانه حدود 120 کیلومتر برآورد می‌شود که با توجه به نیاز دیواره‌سازی در دو طرف رودخانه این مقدار 240 کیلومتر محاسبه می‌شود.
همچنین با توجه به اینکه هر متر دیواره‌سازی با پی مناسب و مصالح مورد نیاز با ارتفاع ایمن و کف بند لازم، حدود 5 میلیون تومان نیاز دارد ، برای این 240 کیلومتر یک‌هزار و 200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
به عبارت دیگر چنانچه بخواهیم این حجم عملیات در طول یک برنامه پنچ ساله توسعه به انجام برسد واز خسارات صدرالذکر جلوگیری شود، نیاز به سالانه 240 میلیارد تومان به مدت پنچ سال است.
======================================
سید محسن حسینی(برساووش) ، کارشناس مسائل آب
======================================
انتهای پیام/2307/
