به گزارش خبرگزاری فارس از گرگان، مسجد جامع گرگان از بناهای تاریخی شهر گرگان است این مسجد در کنار بازار اصلی نعلبندان این شهر قرار دارد این مسجد در عصر سلجوقیان ساخته شده و دارای مناره‌های کروی است که روی آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد.
مسجد جامع گرگان واقع در بافت قدیم این شهر یکی از آثار و بناهای تاریخی و مذهبی است که در سده‌های پنجم و ششم یعنی اواسط دوره سلجوقی ساخته شده‌است.
این مسجد دارای یک حیاط مرکزی به فرم چهار ایوانی و چهار شبستان است که از تزیینات معماری خاص آن دوره نیز بهره می‌برد، تزیینات معماری که در ساخت مسجد جامع گرگان به کار برده شده ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت رنگ و مناره آجری با خطوط کوفی مربوط به دوره سلجوقی است.
منابع تاریخی در مورد مسجد جامع شهر گرگان می‌نویسند که این مسجد در سال ۸۱۴ هجری قمری بنا شده‌است، اما بانی آن معلوم نیست، گفته می‌شود بیشتر بنای امروز مسجد جامع گرگان مربوط به دوره صفویه بوده که در در دوره‌های مختلف مرمت شده است.
کارشناس مرمت بناهای تاریخی میراث فرهنگی گلستان در این زمینه گفت: در سال 13۸۵ بخشهایی از ایوان غربی مسجد جامع گرگان مرمت شده است.
حسین دباغ افزود: برداشت سنگ از اره‌های داخل ایوان غربی و اندودهای آسیبدیده داخلی این ایوان از جمله اقدامات بوده است.
به گفته وی اجرای کانال دفع رطوبت در داخل و خارج ایوان غربی، مرمت اندودهای داخلی و اجرای از اره‌های آجری در دو طرف محراب مسجد از دیگر فعالیتهای مرمتی در این بنای تاریخی و مذهبی می‌باشد.
همچنین مسجد جامع گرگان و شبستانهای آن در دوره‌های مختلف تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت، نوسازی و تعمیر شده‌است و هم‌اکنون تعدادی از سنگ نوشته‌ها در ایوان غربی گواه این واقعیت است.
در یکی از این کتیبه‌ها آمده است: "تعمیر مسجد جامع از سوی محمدحسین خان قاجار بیگلر بیکی دارالمومنین استرآباد در پادشاهی نادرشاه افشار به سال ۱۱۵۷هجری قمری".
همچنین در کتیبه دیگری مربوط به این سال آمده است: "وقف سه دانگ از حمام قاضی و مصرف وجه اجاره آن برای روشنایی مسجد جامع از سوی محمدحسینخان قاجار بیگلر بیکی استرآباد و نیز تعمیر مسجد توسط حاجی قربان آقاناظر".
از آثار به جا مانده از دوران گذشته در مسجد جامع گرگان، دو لنگه در به همراه چهارچوب آن، منبر و ۱۹ سنگ‌نوشته است.
سنگ‌نوشته‌های این بنا در اندازه‌های مختلف بر دیوارهای غربی مسجد جامع گرگان نصب شده است و گفته می‌شود به دوره‌های حکمرانی قراقویونلو، صفویه، افشار و قاجاریه تعلق دارد، این کتیبه‌ها شامل فرامین و احکام سلاطین و شاهان بوده و تعدادی نیز وقفنامه و سنگ نوشته تعمیر مسجد جامع است.
براساس منابع تاریخی این کتیبه‌ها بیانگر اهمیت ایالت استرآباد قدیم برای حکومتهای مرکزی ایران در دوره‌های مختلف بوده است.
همچنین از نظر بررسی تاریخی این سنگ‌نوشته‌ها اطلاعات جامعی را از اوضاع اجتماعی و اقتصادی آن دوران استرآباد و نیز اعتقادات مردم این منطقه ارایه می‌دهد.
از جمله مهمترین کتیبه‌ها متعلق به دوره "امرای قراقویونلو" ( ۸۶۲ هجری قمری) و آخرین آن به دوره قاجاریه ( ۱۲۱۹ هجری قمری) مربوط است.
بنای تاریخی این مسجد قدیمی در تاریخ هجدهم تیرماه سال ۱۳۱۱با شماره ۱۸۱به عنوان یکی از آثار تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
از جمله بخشهای حاشیه مسجد جامع گورستان قدیمی گرگان است که در دهه‌های گذشته از بین رفته به گونه‌ای که اکنون قسمتی از این گورستان در حاشیه غربی و جنوبی مسجد، ضمیمه بازار "نعلبندان" شده است.
همچنین بخشهایی از این گورستان که در قسمت شمالی و شرقی مسجد جامع گرگان واقع شده، به ترتیب در حدود سالهای 13۳۵ و 13۵۲ شمسی، در زیر مدرسه عنصری و ساختمان کتابخانه مسجد جامع مدفون شده‌اند.
چند سالی است که مدرسه عنصری تخریب شده و مکان این مدرسه برای احداث پارکینگ طبقاتی توسط شهرداری گرگان در نظر گرفته شده است.
بنابر نوشته‌هایی که در این زمینه وجود دارد، گورستان قدیمی مسجد جامع گرگان همزمان با بنای مسجد ایجاد شده و قرنها کاربرد خود را حفظ کرده است و می‌توان در برشهای دیواره، گورهایی را یافت.
از سوی دیگر یکی از عناصر اصلی فن مسجدسازی در معماری اسلامی که جلوه و زیبایی خاصی دارد ساختمان ماذنه یا گلدسته است.
ساختمان مناره در دوران مختلف در ایران از نظر فن معماری و تزیینات و نیز کاربرد مواد و مصالح ساختمانی متفاوت است.
از ویژگیهای ساختمان مناره مساجد در شمال ایران گلدسته‌های بلند و مناره‌های کوتاه است که با توجه به آب و هوای مرطوب ساخته شده‌اند و به همین دلیل ارتفاع آن کم و سقف آنها بزرگتر از حد معمول است.
مناره‌های مساجد مهم و امامزاده‌های گرگان، مازندران و گیلان، کم و بیش با اندکی تفاوت شبیه هم هستند.
مناره مسجد جامع گرگان، تنها قسمت باقیمانده از دوران سلجوقیان است که نوشته‌ای به متن کوفی و بنایی آجری دارد.
در قسمت بالای متن، نمای آجرکاری تزیینی زیبایی قرار گرفته است که به صورت نواری، گرداگرد مناره تکرار شده است.
همچنین قسمتی از مناره در ترکیب آجرکاری آن باز است و کار نور دهی به داخل مناره را انجام می‌دهد.
بر فراز مناره زیبای مسجد جامع گرگان، ماذنه‌ای به فرم چهارضلعی و با استفاده از کلافهای چوبی (سرخدار)، ایجاد شده است، پوشش این ماذنه شیروانی بوده که با سفال انجام شده و به چهار سو نیز شیب دارد. ارتفاع مناره مسجد جامع گرگان، از سطح زمین تا قسمت اتاقک ماذنه، ۱۰متر و پهنای قسمت فوقانی مناره ۵۶۰ سانتیمتر است. راه ارتباطی اتاقک ماذنه ۴۷ پله دارد که به صورت مارپیچ حول مناره قرار گرفته است.
قسمتی از بنای مسجد به سال 1323 شمسی در زلزله شدید منطقه گرگان تخریب و سپس بازسازی شد ولی مناره فعلی مسجد به همان شکل و شمایل اصلی خود باقی مانده و دارای کتیبه‌ای به خط کوفی است.
مناره‌های دیگری هم به سبک مناره این مسجد در نقاط مختلف ایران موجود است از جمله در تاریکخانه دامغان ( 417 - 420 هجری قمری) - مسجد جامع سمنان ( 420 - 446 هجری قمری) - مسجد میدان ساوه ( 453 هجری قمری) - مسجد جامع کاشان ( 466 هجری قمری) و چهل دختران اصفهان ( 501 هجری قمری) از مشخصات بارز سبک معماری این منارهها نداشتن اختلاف پهنا بین پایه و قسمت فوقانی و تزئین آنها با آجر است.
حیاط مسجد چهار شبستان با وسعت یک هزار مترمربع دارد که در چهار گوش حیاط آن واقع شده است دو ایوان متعلق به عصر سلجوقیان ( 804 هجری قمری) در دو سوی شرق و غرب مسجد واقع است.
بر دیوارهای ایوان غربی سنگ نبشتههای زیادی نصب شده که تعدادی از آنها فرامین حکام و پادشاهان زمان در ارتباط با شهر استرآباد است. یکی از سنگها متعلق به دوران ابوالمظفر جهان شاه است و بر سنگ دیگر القاب حاکم آن زمان، ابوالغازی القاهر بهادر به سال 942 هجری قمری حک شده است، ایوان شرقی در سال 1411 هجری قمری و ایوان غربی و شبستان جنوب غربی در سال 1412 هجری قمری کاشیکاری هفت رنگ شده‌اند.
منبر قدیمی و تاریخی مسجد در ایوان غربی نگهداری می‌شود بدنه راست منبر به علت اتصال با دیوار و در اثر رطوبت مدتها از بین رفته بود. در قاب چوبی منبر به خط ثلث این سطور حکاکی شده است:
" قدتم فی ایام دولة السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم معین الدنیا و الدین ابوالقاسم بابربها در خلد الله تعالی ملکه و سلطانه بسعی الامیر الاعدل بانی مبانی الخیرات مظفر الدنیا و الدین بابا حسن ... عمت معدلته سنه 859 " .
از این متن چنین مستفاد می‌شود که ساختمان قسمتی از مسجد در زمان دولت میرزا ابوالقاسم بابر (دوره تیموریان ) به سعی باباحسن در سال 859 هجری قمری ساخته شده است.
بر روی منبر دو تاریخ 895 و 1018 هجری قمری نیز وجود دارد.
سنگ پشت منبر در سال 1157 هجری قمری توسط حاج محمدرضا خادم مسجد حک شده، بر سر در ورودی مسجد نبشتهای است که دلالت بر تعمیر آن در سال 1057 هجری قمری دارد.
در پائین آن نیز چنین کنده شده: به دست بنده کمترین قطب الدین احمد بن ملا علی استرآبادی در تاریخ 15 شعبان 1018 . بر بدنه منبر بر چهارده معصوم حک شده است.
بر محراب مسجد تاریخ 1108 هجری قمری و وقفنامهای متعلق به سال 1042 هجری قمری در زمان خسروخان حاکم استرآباد قرار دارد.
در زمان نادرشاه منبر و قسمتی از مسجد جامع توسط حاجی قربان آقا، ناظر محمدحسین خان قاجار، حاکم وقت استرآباد مرمت شد.
ناگفته نماند که در داخل ایوان غربی مسجد، قدیمیترین فرمانهای نصب شده بر دیوار، متعلق به تاریخ 908 هجری قمری و آخرین آن متعلق به 1219 هجری قمری است.
عدهای معتقدند چون محراب مسجد به سوی شرق است احتمالاً این مسجد برای مسلمانان سنی مذهب بنا شده است.
در سالهای اخیر شایع شده بود که بانیان مسجد هنگام ساختن بنا مقداری طلا زیر یکی از شبستانهای مسجد دفن کردهاند تا بعدها برای تعمیرات از آن استفاده شود. مدتی بعد مقداری طلا در محوطه مسجد کشف و طبق صورت جلسه 8620 – 30 تیرماه 1339 صورت مجلس شد.
بنای اصلی مسجد جامع گرگان در محله نعلبندان این شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجری دوره سلجوقی بنای اولیه مسجد نیز به همان دوره تعلق دارد و در دوره‌های بعدی به طور گسترده بازسازی، تعمیر و تزیین شده است.
در حال حاضر به غیر از مناره، اثر دیگری از بنای اولیه مسجد بر جای مانده و بیشتر بازسازی‌ها در دوره تیموری، صفوی و دوره حاضر صورت گرفته است.
از بعضی معماران استرآباد نیز چنین شنیده شده که بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه ایمر بوده است.
در کتاب ارزشمند تاریخ ۵ هزار ساله گرگان و استر آباد اثر استاد اسدالله معطوفی محقق برجسته تاریخ نیز صراحتا به این امر اشاره شده که این مسجد توسط ترکمنها ساخته شده و این میتواند از جمله افتخارات ترکمنها باشد علاوه بر آن می‌توان به نقش موثر ترکمنها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.
انتهای پیام/ن۲۰
