رکن رشد!

                                                               محمد احمدی زاده

دکتری حکمت متعالیه، پژوهشگر حوزه فلسفه تعلیم و تربیت 

در یک محیط آموزشی مانند مدرسه عوامل گوناگونی برای رشد متربیان و تحقق اهداف تربیتی و آموزشی وجود دارد؛ فضا و محیط رشد و آموزش، محتوای تربیتی و آموزشی، قالب تربیتی و آموزشی، ابزارات و وسائل، قوانین و شیوه نامه ها، برنامه ی آموزشی و تربیتی، ساختار و نحوه ی اداره ی مدرسه و ... و البته مربی و معلم.    

پرسش این است که در میان عوامل مختلفی که بر فرایند رشد متربی متعلم اثرگذارند کدام عامل نقش بیشتری دارد؟ آیا می توان در این بین عاملی محوری یافت؟ نبود یا کمبود کدام عامل اختلال بیشتری در این فرایند ایجاد می کند؟ در حالت مطلوب به کدامیک از این عوامل باید تمرکز بیشتری کرد و حتی آن را محور قرار داد؟ در این مسأله، بطور مشخص آنچه که اهمیت بیشتری داشته و مناقشه انگیزتر از سایر عوامل است و یا دست‌کم مورد نظر در این نوشتار است نقش و جایگاه مربی و معلم است.

نگاهی به «نقش و جایگاه مربی و معلم»

آیا معلم آموزش دهنده و مأمور انتقال مطالب است و نقشی تسهیل گر در فرایند تعلیم دارد و یا اینکه معلم مسؤول رشد، مربی و ولیّ دانش آموز متربی است؟ این دو موضع، دو سر طیفی هست که هر چه به موضع نخست نزدیک شویم سایر عوامل مانند دستگاه نظام مدرسه، قوانین و برنامه ها نقش پررنگ تری پیدا می کند و هر چه به سمت دیگر این طیف برویم مربی و معلم نقش محوری تری پیدا می کند.

این پرسش که مدرسه چقدر می تواند غیر حضوری باشد و حالت مطلوب مدرسه از این جهت چیست؟ ارتباط نزدیک و مستقیمی با این پرسش داشته و بررسی مسأله ی این نوشتار تا اندازه زیادی این مسأله را نیز روشن خواهد ساخت. هر چقدر به موضع نخست نزدیک شویم ضرورت تعلیم و تعلم حضوری کمتر می شود.

در نوشتار مختصر حاضر بیش از آنکه تلاش کنیم موضع مختاری را توصیف و تبیین کنیم تلاش می کنیم ریشه ها و نقاط اتصال این مسأله را با برخی از مسائل مرتبط با آن واکاویم تا تصویر روشن تری از محل نزاع پیدا کرده و با نگاهی از بالا و دیدی وسیع تر نسبت به مسأله موضع مطلوب خود را بیابیم.

در تحلیل این مسأله به پرسشی عمیق تر می رسیم که موضع گیری در آن مسأله ی عمیق تر موضع ما در قبال این مسأله را معلوم خواهد ساخت؛ این همه ساختار برای آموزش و پرورش و مدرسه برای چیست؟ مقصد کجاست؟ دانش آموز در دوران مدرسه ای باید به چه نقطه ای برسد؟ در تصویری غایت و مقصد مطلوب سهم هر یک از ابعاد و ساحات رشد چقدر است؟ و به تبع چه انتظاری از معلم و مدرسه داریم؟

در تصویری گری حالت مطلوب یک دانش آموز هر چه تحصیل علوم و فنون مختلف برجسته تر باشد و سایر ابعاد رشد و تربیت به حاشیه برود نقش معلم به سمت آموزش دهندگی و تسهیل گری می رود و مدرسه در تمام مقاطعش پله های ورود به دانشگاه خواهد بود و جز این شأن مقدماتی عملاً هویتی نخواهد داشت.

هر چه تعلیم علوم به همراه ابعاد مختلف رشد مورد توجه باشد، مدرسه هویت جدی تری پیدا خواهد کرد.

اما اگر به سمت دیگر معرکه سوق یافتیم و تعلیم علوم مختلف را یکی از اهداف تربیتی قلمداد کرده و در کنار آن به ابعادی مانند رشد اخلاقی، جمعی (روابط جمعی)، اجتماعی(اقتصادی، سیاسی)، مهارتی، زیستی، بدنی، عاطفی و ... توجه کرده و یا حتی بعدی مانند رشد ایمانی را مشرف بر سایر ابعاد رشد برشمردیم در این صورت مربی و معلم نقش و جایگاه بسیار متفاوتی خواهند یافت و مدرسه هویت جدی تر پیدا خواهد کرد.

کاملاً روشن است که پاسخ این پرسش ها ریشه در مبادی و مبانی پیشینی درباره هستی، انسان، جامعه و ... دارد و هر مکتب و اندیشه ای می تواند مبتنی بر دیدگاه های خود تحلیل و تبیین مخصوص به خود را خواهد داشت و به تبع موضعی خاص در قبال پرسش اصلی این نوشتار خواهد گرفت.

نگاهی به موضع انسان شناسانه اندیشمندان و حکمای اصیل اسلامی

از یک سو، اگر بر اساس مبانی متعالی اسلامی و نیازهای جامعه و حکومت اسلامی از مدرسه انتظار داشته باشیم که دانش آموزانی با اوصافی مانند مؤمن، خودیافته و خودساخته، خلاق، دغدغه مند، ماهر، طالب دانش و بصیر به جامعه (که دانشگاه بخشی از آن است) تحویل دهد، و از سوی دیگر بر اساس مبانی انسان شناسانه اندیشمندان و حکمای اصیل اسلامی مانند حضرت امام خمینی و علامه طباطبایی رحمهما الله چنین نگاهی به انسان داشته باشیم که؛

اولاً، تمامی عوامل بیرونی شأنی جز بسترسازی و تمهید نداشته و علت حقیقی تمام اعمال و رفتار اختیار خود فرد است (به إذن خدا).

ثانیاً، تمام رفتارها و حالات شخصی افراد نمود فعل و انفعالاتی است که در عمق جان آنها یعنی ساختار ادراکی و توجهات نفسانی آنها رخ می دهد و هر فرد به سمت فعلی گرایش یافته و رفتاری را انجام می دهد که پیشتر صفحه ی جانش به آن روی کرده و جانش به آن مشغول گشته، گرچه که به ذهن نیامده و ناآگاهانه باشد. آنگاه قوای انسان به همان سمت گسیل یافته و فعل متناسب با آن را انجام خواهند داد. به همین دلیل است که روابط نزدیک انسانی افراد بویژه کودکان و نوجوانان، بیشترین تأثیر را در بروز افعال و شکل پذیری شخصیت آنها دارد.

در روابط نزدیک انسانی به سهولت ساختار ادراکی و توجهات افراد به سمت ارزش های نهفته در تار و پود آن روابط سوق یافته به آن می گروند. روابط طولی مانند ارتباط با والدین و مربی و روابط عرضی مانند ارتباط با دوستان گاهی به شکل تأسی و الگوگیری، گاهی به شکل حرف شنوی و پذیرش آسان، گاهی به شکل القائات نفسانی و گاهی به اشکال دیگر صورت می گیرد که همگی بواسطه ی قرابت، تسری خصوصیات و تصرف از یک سو به سوی دیگری است که این همان معنای «ولی و ولایت» است.

مادامیکه انسان انسان است اجتماعی است و از روابط انسانی اجتماعی (خانواده، دوستان و ... ) چنین تأثیری را خواهد پذیرفت.

نقش مربی در رشد همه جانبه شاگردان

با توجه به آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که؛ اگر مقصد مطلوب دانش آموزانی رشد یافته و تربیت شده در همه ی ابعاد و با خصوصیات مذکور باشد نمی تواند معلم را به مأمور انتقال مفاهیم و تسهیل گر در فهم مطالب کتاب فرو کاهد. بلکه می بایست به دنیال ایجاد نقشی برای مربی باشد که بتواند با دانش آموزانش ارتباط و پیوند حبی برقرار کرده و در جانشان بنشیند تا هم رفتار درست را در او ببیند و الگو بگیرد و هم سخنش را بپذیرد و هم اتصال و القاء نفسانی حاصل شده و واسطه در کسب فضائل گردد. تأثیر و تغییر در رفتار افراد بدون نزدیک شدن به موقعیت و عالمی که آنها در آن حاضرند ممکن نیست و این مهم صرفاً در روابط مسؤولانه ی حبی محقق می شود.

از سوی دیگر ایجاد و ساماندهی روابط دوستانه و راهبری اثرات آن به سمت مطلوب دانش آموزان، بویژه در سنین میانی مدرسه ای، بدون محوریت و اشراف مربی میسر نیست چرا که در این صورت روابط جمعی دور از دسترس مربی رقم خورده و راه دیگری را طی خواهد کرد.

تنوع و منحصر به فرد بودن هر دانش آموز نشانگر مهم دیگری برای محوریت نقش مربی در میان سایر عوامل است. هر یک از عوامل دیگر تقریباً صامت و ثابت بوده و نسبت به گوناگونی دانش آموزان انعطاف چندانی ندارند، محتوا یکی است، برنامه یکسان است، مکان و فضا یکسان است و ... . در این میان تنها عامل انسانی تربیتی یعنی مربی است که می تواند شرایط و اقتضائات خاص هر فرد را درک کرده و او را متناسب با وقعیتش به سمت مطلوب سوق دهد. از اینجا می توان دریافت که مربی و معلم می تواند نقش و اثر هر عامل دیگری را نیز متناسب با هر فرد به ظهور برساند و در جایگاه خودش قرار دهد.

بر این اساس اگر ما مدرسه را تربیت بنیان قلمداد کردیم نمی توان آن را معلم محور ندانست. حتماً تبیین ها و دلائل دیگری برای سرآمدی و محوریت عامل انسانی تربیت وجود دارد مانند ایجاد انگیزش، آزمون و رفع خطا، مباشرت در مهارت یابی و ... که در این نوشتار به این اندازه کفایت می کنیم.

همانطور که در ابتدای نوشتار گفته شد از این رهگذر می توان پاسخی برای حضوری و غیر حضوری بودن نیز پاسخی یافت. روشن است که این موضع گیری ثابت نمی کند که مدارسی که تماماً غیر حضوری اداره می شوند به هیچ حدی از تربیت نمی توانند دست یابند بلکه می توان نتیجه گرفت که در حالت مطلوب نمی توان مدرسه را تماماً غیرحضوری ترسیم کرد.

انتهای پیام/

از شما صاحبنظر گرامی در حوزه تعلیم و تربیت هم دعوت می کنیم، از نویسندگان، ممیزان و اعضای هیئت تحریریه پنجره تربیت باشید. برای ارسال مطالب و عضویت در هیئت تحریریه، از طریق ایمیل FarsPanjarehTarbiat@gmail.com مکاتبه فرمائید.