گروه زندگی؛ نعیمه جاویدی: قدیم خبری از آب شهری و لوله کشی شده و این دَم و دستگاه های امروزی نبود. از بطری های آب معدنی هم. تا بود سیرآبی تشنه لبان بود، سقایت سقاها و آب خوشگوار سقاخانه ها که کمر تابستان را می شکست. هر کس به دلیلی نذر ساخت سقاخانه می کرد یکی دامنِ سبز و اولاد خلف از خدا می خواست دیگری آرزو داشت حج نرفته از دنیا نرود و خیلی ها هم به یاد اموات چشم براه نذر می کردند. سقاخانه ها دو نوع بود، دائمی و مناسبتی که فقط ایام محرم و صفر برپا می شد. سقاخانه های دائمی اما در طول سال دایر بود به خصوص تیر، مرداد و شهریور که تهران با کم آبی روبرو می شد مثل سقاخانه عزیزمحمد که 154 سال است از اواخر دوره قاجار تا امروز به رسم سقای کربلا تشنه لبان را سیراب بر می گرداند. اینجا هر کس مُشتی آب می نوشد می گوید: سلام بر لبِ عطشان تو یا حسین(ع)...
میراث وزیران دست به خیر
سقاخانه «عزیز محمد» در خیابان مهدیخانی سابق و شهید فروزش فعلی منطقه 11 تهران قرار دارد؛ درست نبش کوچه سعادت سابق و شهید «رضایی مجد» فعلی. این سقاخانه در محدوده حصار ناصری تهران و محله «سراب» یا «قلعه وزیر» قرار دارد.
برای آن سال های احداث 1256 و 1246 ذکر شده است. اگر بنا را به قدمت بیشتر این یادگار و گفته استاد «نصرالله حدادی» تهران پژوه و محقق بگذاریم؛ سال تاسیس 1246 ه.ش این سقاخانه 154 سال است که تشنه لبان را سیراب کرده. تهران اقلیمی خشک دارد چه آن زمان که «طهران» بوده چه اکنون. در گذشته 4 راه پیش روی مردم بود تا از روزهای کم آب و گرم مرداد و شهریور آن به سلامت عبور کنند و رهگذران معابر هم تشنه نمانند. احداث آب انبار خانگی شخصی، عمومی، قنات و سقاخانه که البته بیشتر خانواده های معتمد و متمول از عهده آن بر می آمدند و هوای همسایگان خود را هم داشتند. «میرزا عیسی خان» و «میرزا موسی خان» هردو وزیران دربار ناصری بودند که باغ و املاکشان از خیابان شهیدفروزش تا محله راه آهن ادامه داشت و بین برج و بارویی حراست می شد.
عکس تزیینی است
به دلیل وجود قنات در املاکشان و آن برج و بارو محله ای که سقاخانه عزیزمحمد در آن قرار داشت به «سراب وزیر» معروف بود. قدیمی های محله می گویند از پدران خود شنیده اند که قبل از اینکه سقاخانه میان حصار فلزی سبزرنگ امروز محصور شود حوض سنگی، شیر و پاشیر با پیاله های برنجی سقایی برای نوشیدن آب قرار داشت. حوض و آب انبار مشرف و مربوط به سقاخانه هم با آبی که از همان سراب وزیر آورده، پر می شد. قسمت روشن کردن شمع و مناجات هم جدا بود چون مردم حساسیت زیادی به حفظ پاکیزگی آب سقاخانه داشتند.
لاجورد، نقش برجسته و کم نظیر
سقاخانه عزیز محمد فضای اتاق شکل با سقفی مزین، کاشیکاری زیبا، سردر آجرتراشی شده و در کل معماری پر ظرافتی دارد. نمونه ای است به یادگار مانده از کاشی های کمیاب و طرح برجسته لاجوردی قاجاری با طرح اسلیمی و کاشی کتیبه های آیات و سلام بر حسین(ع) و اصحابش و لعنت بر قاتلان و دشمنان این امام شهید. همچنین کاشی های «نقش نمایه»؛ تصاویر درباره سقای کربلا و امام حسین(ع) دارد. زمینه اصلی کاشیکاری این سقاخانه که حالا به منظور حفاظت بهتر و جلوگیری از به سرقت رفتن کاشی های قدیمی اش در حصاری فلزی قرار گرفته، لاجوردی کبود، مشکی و سفید است البته کاشی های هفت رنگ با ترکیب رنگی محدود هم دیده می شود. نقش برجسته بودن کاشیکاری بدنه و زواره چینی برجسته اش با مقرنس کاری و آیینه کاری سقف همخوان بوده و فضایی دلنشین ایجاد کرده است.
این سقاخانه چندین دوره مرمت را به خود دیده. روی بدنه پایینی شیرهای آب سنگ صافی وجود دارد که گویای وقف بودن سقاخانه است: «الاحقر حاج عباس فرزند محمد به عنوان یادگار...» و باقی جمله به مرور زمان یا به سبب تخریب و فرسودگی یا مرمت نامناسب از بین رفته است. سر در بنای سقاخانه با آجرچینی و آجرتراشی تزئین شده که از دور چشم رهگذران را خیره می کند. داخل آن از قدیم با نوری سبزرنگ نورپردازی و نسبت به بافت مسکونی و تجاری اطراف متمایز است. ایام شهادت سرور و سالار شهیدان کربلا؛ ماه محرم و صفر با پرچم و کتیبه سیاهپوش می شود. امروز با استفاده از لوله کشی شهری، آب این سقاخانه تامین شده است.
یکی از 290 سقاخانه تهران
تهران حدود 290 سقاخانه دارد که بخشی از آنها از جمله سقاخانه عزیزمحمد یادگار دوره توسعه ابنیه و معماری قاجاری هستند. همان دوره ای که متمولان، خیّران و زعمای شهر علاوه بر ساخت عمارت های بزرگ، پر تزئینات و طراحی سردرهای فاخر و بزرگ برای خانه های خود، سعی می کردند با ساخت مسجد، مقبره، حمام و مدرسه در محله ها یادگاری از خود باقی بگذارند. همچنین سقاخانه ها پدیده اجتماعی، آیینی و مذهبی این دوره هستند.
همچنین زمینه را برای انجام سفارش امام صادق(ع) مبنی بر اینکه هر تشنه لبی که آب می نوشد، جد بزرگوارش را سلام دهد و دشمنانش را لعن کند و باقیات الصالحاتی برای خود یا امواتشان فراهم شود. مانند آنچه توسط حاج عباس انجام شد و امروز به نام عزیزِ او؛ سقاخانه عزیز محمد برپاست. بنای اتاقک سقاخانه مدتی قبل توسط معتادان متجاهر و گذشت زمان آسیب هایی دید که با مرمت توسط شهرداری تهران احیا شد. مجاور این سقاخانه درست در همین کوچه ساختمان دیگری هم وجود دارد بنام «مسلمیه تهران» که از زمان پهلوی اول؛ ممنوعیت و محدودیت خفقان آمیز رضاخانی برای برپایی مجالس عزای سید و سالار شهدای کربلا، توسط پدران اهالی همین محله دایر شد. بزرگانی که چهره شان را در میان قاب عکس های سیاه و سفید دیوارمسلمیه تهران که سال 1314 بناشده می توان دید از جمله عالم بنام همین محله سید تنکابنی.
تشنه آمدم، سیرآب برگشتم
در گذشته دو نوع سقاخانه برای زنده نگه داشتن یاد شاه تشنه لب شهیدان و سقای کربلا در ایران ایجاد می شد؛ سقاخانه دائم و موقت که فقط دو ماه عزای محرم و صفر دایر می شد به خصوص وقتی این دو ماه به تابستان گرم ختم می شد. سقاخانه های دائم هم خود دو نوع بودند یعنی یا فقط محل نوشیدن آب بودند یا شمع خانه هم داشتند که رهگذران و بومیان با روشن کردن شمع و بستن دخیل مناجات می کردند و حاجت می طلبیدند. سقاخانه عزیز محمد، هر دو امکان را داشته و به دلیل حاجت روایی حاجتمندان از درگاه خدا و به این واسطه بین تهرانی های قدیم نامی ماندگار برای خود رقم زد طوری که اهالی و همسایه های فعلی آن می گویند هنوز که هنوز از نقاط مختلف تهران، عده ای به نیت تیمّن و توسل مهمان این سقاخانه می شوند.
/انتهای پیام
