گروه زندگی؛ نعیمه جاویدی: دو خط موازی شاید یکنواخت و کسل کننده ترین اَشکال هندسی در تمام دنیا باشد؛ دو خط که تا دنیا دنیاست امتداد دارند و به هم نمی رسند. اما ماجراهای «خط راه آهن سراسری» ایران پر از هیجان است.
خطوطی که تا به حال خیلی ها را به مقصد رسانده و خیلی ها را به هم. مبدأ را به مقصد دوخته تا دیدارها تازه شوند. یکی به مشهدالرضا رسیده و دیگری روی پل کارون عکس یادگاری می گیرد. یکی سرش را از میانه پنجره قطار بیرون می آورد و انبوه سنگ و درختانی را که منظره ریل های شمال کشور را سبز و دیدنی کرده، می بیند و دیگری سوهان قم می چشد و از کنار دریاچه سفید حوض السطان عبور می کند. خط های نامنظمی که مثل کوک های نامرتب تمام شهرهای کشور را طی می کند تا «سفر» روی دار قالی زندگی همه ما نقش ببندد. اگر میل گردشگری حقیقی یا مجازی دارید این گوشه از ایران، پر قصه است.
خندق کندند، میدان شد
از هر نقطه تهران و به هر وسیله می توانید خود را به میدان راه آهن برسانید اما خط3مترو یکی از راحت ترین و بهترین هاست. چهره میدان راه آهن در طول سالها بارها تغییر کرده است اما ساختمان راه آهن همان طور مثل روز اول و کم تغییر باقیمانده. محدوده احداث خط راه آهن سراسری در دوره پهلوی اول به «بیرون دروازه گمرک» معروف بود. سالها قبل در سمت راستش، «خندق تهران» مورّب از خیابان «قزوین» تا «دروازه‌غار» ادامه داشت، درست همین قسمت فعلی میدان. بهمن 1357 عکس ها و قاب های ماندگاری از حال و هوای انقلابی مردم در این میدان باقیمانده است. مجسمه بزرگی از رضاخان که احداث این راه آهن را سرآمد عملکردهای عمرانی خود می دانست در این میدان نصب بود و مردم خشمگین از پهلوی آن را پایین کشیدند.
هنگام احداث راه آهن تهران این محدوده بیرون از شهر قرار داشته و مسکونی نبوده است. این حوالی قنات‌های متعددی وجود داشت که برای ساخت راه آهن به آن نیاز بود و بعدها حتی چاه هم حفر شد. از سویی تامین آب مسافران هم مهم بود. میدان راه آهن برای خیلی ها به جز ساختمان اصلی با قهوه خانه بیش از 110 ساله و معروف «آذری»، ساختمان قدیمی کارخانه قند و دکه توزیع نان معروف، ارزان و ارتشی پز«سیلو» تداعی می شود. شاید برایتان جالب باشد بدانید که بخشی از هزینه ساخت راه آهن سراسری از دریافت مالیات بر قند و شکر فراهم شد.
پناهندگان لهستانی در راه خانه
مهمترین ساختمان فعال و قدیمی که در میدان راه آهن وجود دارد همان ساختمان ایستگاه مرکزی است. کلنگ ساخت راهآهن ایران مهرماه 1306 به زمین خورد تا شمال و جنوب کشور را بهم وصل کند از بندر ترکمن به بندر ماهشهر.20 سال بعد به یاد روز کلنگ زنی ستونی در همان نقطه نصب شد که هنوز هست و از آن به عنوان «ستون کیلومتر صفر» یا «گرینویچ» راه آهن تهران نام برده می شود.
ایستگاه راه آهن تهران سال 1317 با 4 خط افتتاح شد و اولین خط فعال آن خط دو بود. یکی از جالب ترین رویدادهای تاریخی این ایستگاه در خط یک آن رقم خورد سال 1943 تا 1944 میلادی معادل 1322 و 1323 ه.ش بعد از پایان جنگ جهانی دوم پناهندگان لهستانی از طریق همین خط به وطن خود برگشتند.
راه آهن تهران 83 سال است که شاهد و وسیله سفرهای بسیاری بوده است. در محدوده کارگاهی ایستگاه راه آهن یکی از قدیمی و اولین لوکوموتیوهای این خط به یادگار مانده که نمونه آن را می توان در مشهد و تبریز هم دید. نکته جالب اینکه روی چرخ این لوکوموتیو حروف اول و اختصاری «ر.ا.د.ا» راه آهن دولتی ایران حک شده است.
دنده عقب رفتن ماشین دودی!
حالا که قرار است درباره راه آهن تهران بدانیم بد نیست گفته شود که پیش از دوره پهلوی اول هم خاک ایران به خود خطوط راه آهن دیده و این اولین نبوده است. تمایز این دوره با قبل ایجاد راه آهن با طول بیشتر و به اصطلاح «سراسری» است نه جزئی. این طور گفته می شود که اولین خط راه آهن کشور را فردی گرجی-روس تباراحداث کرده که بعدها برچیده شده اما بقایای لوکوموتیو بخار این خط در محوطه سازمان بنادر انزلی نگه داری می شود. یک خط دیگر هم در دوره ناصری ایجاد شده است از تهران به شهرری که یک کمپانی بلژیکی با سرمایه گذاری یک سرمایه دار روس آن را انجام داده. مردم برای سهولت زیارت سیدالکریم(ع) استقبال کرده اند. حتی ناصرالدین شاه با اینکه از سوار شدن به قطار واهمه داشته از این خط استفاده کرده که خودش ماجرای جالبی دارد؛ سوار شدن سران پیشمرگ برای ریختن ترس شاه و دنده عقب گرفتن «ماشین دودی» برای سوار شدن او.
بخشی از این ریل هنوز هم در محدوده بازار تهران وجود دارد. خط جلفا-تبریز را هم روسها در جنگ جهانی اول برای انتقال سربازانشان و انگلیسی ها هم خطی در جنوب برای کارهای نفتی خود ساختند. هرچند راه آهن سراسری هم به نام مردم ایران ساخته شد و طبق شواهد مفصل تاریخی به کام آلمان ها که در ادامه بیشتر می خوانیم.
علامت پر راز و رمز سقف
سالن ایستگاه راهآهن تهران سال 1379در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است. طبق اسناد تاریخی گفته می شود معمار این بنا فردی اوکراینی به نام «ولادیسلاو ولادیسلاوویچ گارادیستکی» است که با الهام از معماری ایران باستان آن را طراحی کرده. او سال 1309 در مازندران از دنیا رفته و در گورستان ارامنه تهران واقع در محله دولاب به خاک سپرده شده است. در مراسم کلنگ زنی ایستگاه راهآهن تهران، باران و طوفان شدیدی راه افتاده طوری که پهلوی اول فقط یک کلنگ می زند و می رود اما بعدها شب و روز به پروژه راه آهن سر می زند تا پیگیر مراحل انجام و بهره برداری شود. برخی منابع تاریخی معتقدند به دلیل ذینفع بودن آلمان ها از این خط ردّ معماری و نماد معروف نازیست را می توان در این ساختمان؛ سقف آن دید. خطوطی که علامت صلیب شکسته را تداعی می کند. با این حال عده ای دیگر با استناد به سبک معماری بنا برگرفته از معماری ایران باستان، معتقدند این خطوط چیزی نیست جز نماد باستانی «گردونه مهر ایران».
نشانی که ثابت ماند
نکته جالب دیگر درباره ایستگاه های راه آهن سراسری افتتاح شده در دوره پهلوی اول این است که تمام آن ها به تأسی از معماری ایستگاه اصلی و البته در ابعاد و مساحت کوچکتر ساخته شده اند. اگر دنبال نکات ظریف در گردشگری هستید هم لوگوی بدون تغییر راه آهن در طول سالها، کم جالب نیست. طراح این لوگو یا طرحواره، فردی سوئدی بوده که طراحی لوگوی بانک سپه و تصویرسازی کتاب معروف «موش و گربه» را هم در کارنامه خود دارد. ظاهراً به فرهنگ ایرانی علاقه داشته و سال 1314تابعیت ایرانی گرفته و تا پایان عمر در ایران زندگی کرده است. یک نکته تاریخی- مالی جالب درباره بهره برداری روسیه از راه آهن ایران هم وجود دارد.
روایت جالبی که «نصرالله حدادی» تهران پژوه مرور می کند: «به دلیل استفاده از این خط ایران 111 تن طلا از روسیه طلبکار می شود. سال 1330 در دوره استالین دکتر مصدق نخست وزیر وقت این طلاها را از روسیه طلب می کند اما آنها حاضر به پرداخت نمی شوند که اگر آن زمان 11 تن از همین طلاها به ایران داده می شد با ایجاد رونق اقتصادی، دولت مصدق سقوط نمی کرد.»
ساعت های مرموز کجاست؟
ظاهراً ایستگاه راهآهن تهران 2ساعت قدیمی پرماجرا هم داشته است که این روزها در این ایستگاه به چشم نمی خورند. بعد از شهریور 1320، آلمان‌ها ایستگاه راهآهن را تصرف می کنند و تا مدتی دیگر ایرانی‌ها تسلطی بر آن نداشتند. به گفته استاد حدادی شواهدی وجود دارد که نشان می دهد آلمان ها سالها از طریق 2ساعت دیواری که در این ایستگاه وجود داشته در کشورمان عملیات جاسوسی انجام می دادند. ساعت سالن داخلی ایستگاه راه آهن، فرستنده اخبار و اطلاعات بود. ساعتی که بیرون از ایستگاه قرار داشت هم در نقش گیرنده اخبار و اطلاعات. ماجرای کارآگاهی و جالبی است که شنیدن این خاطره رازآلود می تواند زمینه خواندن و مرور اطلاعات بیشتری درباره راه آهن سراسری را در ذهن گردشگران زنده و آن ها را مشتاق و کنجکاو به بیشتر دانستن کند.
/انتهای پیام
