خبرگزاری فارس ـ گروه سینما: تابستان گذشته سریال «بانوی سردار» درباره زندگی بیبی مریم بختیاری پخش شد؛ بانویی که در جنگ جهانی اول و هنگام اشغال کشورمان توسط انگلیس و روسیه، رشادتهای بسیاری از خود نشان داد.
حالا شبیه به این داستان را قزاقها ساختهاند، اما تفاوتش در این است که بانوی سردار آنها با «کورش» بزرگترین پادشاه هخامنشی میجنگد و بر او غلبه میکند!
این فیلم «تومیریس» (Tomiris / Томирис) نام دارد و در قزاقستان اکران شده است. فیلمی درباره زنی به نام تومیریس از قبایل عشایری سَکاها (ایرانیان کوچتبار ساکن شرق دریای خزر) که ۲۵۰۰ سال قبل در سرزمین قزاقستان امروزی با کورش کبیر میجنگند و او را به قتل میرساند.
«غسان مسعود» بازیگر سوریالاصل در نقش کورش کبیر. او پیشتر نیز در فیلم سینمایی «قلمرو بهشت» در نقش صلاحالدین ایوبی بازی کرده است.
«آکان ساتایف» فیلمساز و تهیهکننده قزاقستانی این فیلم را کارگردانی کرده است. ساتایف، جایزه ویژه هیأت داوران سی و یکمین جشنواره بینالمللی فیلم فجر را به دلیل کارگردانی فیلم تاریخی «Zhauzhürek myng bala» (هزاران کودک شجاع / جنگجویان جلگه) در کارنامه دارد. او به تازگی رئیس فستیوال فیلم آلماتی شده است.
* تومیریس، پرهزینهترین فیلم قزاقستان
فیلم سینمایی تومیریس با سفارش وزارت فرهنگ و ورزش قزاقستان در استودیوی فیلم ملی «قزاق فیلم» فیلم ساخته شده است. دو سال پیش آکان ساتایف اظهار تردید کرده بود که بتوان این فیلم را ساخت: «بودجه سینمای قزاقستان تحمل ساخت این فیلم را ندارد، زیرا فیلم باید در قالب هالیوودی ساخته شود.» اما بودجه این فیلم دولتی تأمین شد و به گفته منابع آگاه، حدود ۱۰ میلیون دلار (بیش از ۱۱۰ میلیارد تومان) هزینه ساخت این فیلم تاریخی شده است تا عنوان پرهزینهترین فیلم تاریخ ۲۸ ساله کشور قزاقستان را به خود اختصاص دهد.
آرمان آسینوف رئیس قزاق فیلم در نشست مطبوعاتی فیلم تومیریس گفته است: «سینما و دستاورد فرهنگی ما را نباید با بودجه سنجید. تلاش ما بر این است که برای نسلهای آینده تاریخ خودمان را روایت کنیم.» به نظر میرسد پس از تمسخر قزاقها در کمدی هالیوودی «برات ۲۰۰۶»، آنها مصمم شدهاند تا تصویر صحیحی از کشور خود ارائه دهند.
کارگردان «تومیریس» در کنار بازیگر نقش اصلی فیلم
ساتایف هم درباره مراحل پیشتولید این فیلم گفت: زمانی که شروع به نوشتن فیلمنامه کردیم، خانم آلیا در این مدت نقش فعالی داشت. وی ساختار، تاریخ، شخصیتها و سوژه را تغییر میداد. این کار بسیار سخت بود. در کنار او، «تیمور ژاکسیلیکوف» هم در نگارش فیلمنامه نقش داشته؛ او قبلاً هم برای چند فیلم آکان ساتایف فیلمنامه نوشته است.
ساتایف اظهار داشت: منبع پژوهش تاریخی ما، میراث مکتوب هرودوت است. آیا ما قزاقها با تومیریس ارتباط داریم؟ البته، داریم، زیرا این افراد دقیقاً ساکن سرزمینهایی بودند که ما اکنون در آن زندگی میکنیم. کشف «مرد طلایی» مصداق این امر است. بی شک، این شخصیت یکی از اجداد بزرگ ماست. اما در فیلم هیچ تاکیدی بر مسئله ملیت نداریم، این فیلم غیرملی است.
اسکلت ۲۵۰۰ ساله که باستانشناسان سال ۱۹۶۹ طی عملیات ساختمانی در جنوب شرق قزاقستان کشف کردند و به «مرد طلایی» شهرت دارد
* امیدوارم مخاطبان ایرانی ما را درک کنند
کارگردان «تومیریس» ادامه داد: در این فیلم کورش پادشاه بزرگ آن زمان حضور دارد و ما احترام فراوان برای این شخصیت قائل هستیم. امیدوارم از طرف مخاطبان ایرانی فیلم این موضوع درک شود، چرا که تمام سوالات باید خطاب به هرودوت به عنوان منبع اصلی باشد.
ساتایف گفت: برای نوشتن فیلمنامه این فیلم با مورخان بسیاری مشورت کردیم و آقای «آلماس اردابایوف» یکی از این مورخان در زمان فیلمبرداری فیلم به ما کمک کردند، حتی بدون مشورت با ایشان یک قدم هم برنداشتیم. البته منابع دیگر نیز درباره مرگ کورش نوشتهاند مثلاً کتزیاس (تاریخنگار و پزشک دربار یونان) جنگ کورش را با قومی به نام دِربیک گزارش کرده است. دربیکها توانستند با فیلهای جنگی خود سوارهنظام ایرانیان را محاصره کرده و کورش از اسب به زیر افتاده و یک جنگجوی هندی ـ که از متحدین دربیکها بوده ـ او را با زوبین مورد هدف قرار میدهد که تیر به رانش میخورد، مجروح میشود و چند روز بعد میمیرد.
وی افزود: از «بروسوس» مورخ کلدانی هم نقل قول شده که کورش در نبرد با قوم داها کشته شد. همچنان نظراتی مبنی بر مرگ کورش به شکل طبیعی وجود دارد، به ویژه اینکه کورش در سرزمین امپراتوری خود در پاسارگاد به خاک سپرده شده است. بنابرین با یقین نمیتوان گفت که کورش در نبرد با ماساگتها (یکی از تیرههای سکاها) کشته شده و ملکه سکاها سر او را از تن جدا کرده است. ماساگتها، بنا بر نظر پژوهشگران و مورخان، تیرهای از سکاها بودند که مردمانی ایرانیتبارند و بر خلاف آنچه در فیلم نشان داده میشود، پیوندی با قزاقها و ترکها ندارند.
گریم کورش در فیلم سینمایی «تومیریس»
* چگونگی مرگ کورش در کتاب «تاریخ هرودوت»
روایتی که قزاقها برای فیلم خود انتخاب کردهاند، مربوط به «تاریخ هرودوت» است که بخشهایی از آن (گزیده صفحات ۱۹۷ تا ۲۰۳) را با ترجمه مرتضی ثاقبفر (نشر اساطیر، ۱۳۸۹) مرور میکنیم:
وقتی کورش بابل را نیز فرمانبردار خویش کرد، به فکر تسلط بر ماساگتها (در آسیای میانه) افتاد. در این زمان زنی پس از مرگ شوهر، ملکه ماساگتها شده بود که «توموریس» نام داشت. کورش نخست سفیری نزد او فرستاد و از این ملکه خواستگاری کرد اما توموریس به زیرکی دریافت کورش چندان خواهان خود او نیست بلکه چشم به قلمرو او دارد و از این رو، پیشنهاد را رد کرد.
کورش وقتی دید با تدبیر و مقصود نمیرسد، آشکارا علیه ماساگتها به لشکرکشی پرداخت و به سوی رود آراکس (آمودریا) حرکت کرد. کورش [به پیشنهاد مشاور یونانی خود و با برنامه قبلی] به اندازه یک روز را از آراکس پیشروی کرد و آنگاه بهترین سپاهیانش را به کنار رود بازگرداند و کسانی که چندان ارزشی نداشتند، در پس خود باقی گذاشت. ماساگتها با یکسوم نیروهای خود به افرادی که کورش در اردو باقی گذاشته بود، حمله کردند و با وجود ایستادگی آنان، همه را از دم تیغ گذراند و آنگاه با ولع به خوردن و نوشیدن پرداختند. سپس سنگین از خوراک و شراب فراوان از پای افتادند و به خواب رفتند. آنگاه ایرانیان سر رسیدند و بسیاری از آنان را کشتند و بسیاری دیگر را به اسیری گرفتند که در میان اسیران، پسر ملکه تومریس که اسپارگاپسیس نام داشت و فرمانده سپاه بود نیز بود، وجود داشت.
وقتی ملکه از سرنوشت سپاه و پسر خود آگاه شد، پیکی فرستاد تا به کورش بگوید: «پسرم را به من برگردان و با وجود اهانتی که به یک سوم سپاه من روا داشتی، بیمجازات این کشور را ترک کن وگرنه به خورشید ـ خدای ماساگتها ـ سوگند که هر اندازه تشنه خون باشی، خودم سیرابت خواهم کرد!» کورش به این پیام اهمیتی نداد. با این حال پسر ملکه همین که مستی از سرش پرید و به شوربختی خود پی برد، از کورش خواهش کرد بند از او بگیرند و کورش پذیرفت؛ و به محض آن که دستهایش آزاد شد، در جای خود را کشت!
وقتی کورش پیام توموریس را ناشنیده گرفت، ملکه تمام نیروهای خود را بر ضد او گرد آورد و نبرد درگرفت. سرانجام ماساگتها غلبه کردند؛ بخش بزرگی از ارتش ایران و از جمله خود کورش نابود شد که پس از ۲۹ سال پادشاهی درگذشت. توموریس دستور داد مشکی از خون آدمی پر کنند و در میان کشتگان ایرانی جویای جسد شاه شدند و وقتی آن را یافتند، دستور داد سر کورش را به درون مشک خون فرو ببرند و در حالی که به جسد اهانت میکرد، این کلمات را بر زبان راند: «همانطور که تو وعده داده بودم، از خون سیراب میکنم.»
هرودوت در این جا تاکید کرده است درباره چگونگی مرگ کورش روایات گوناگونی شنیدهام اما روایتی را که نقل کردم، بیش از بقیه در خور اعتماد مینمود!
این در حالی است که مترجم، در پانوشت کتاب توضیح داده است: کورش در ۵۲۹ درگذشت و گمان میرود آرامگاهش در نزدیکی پاسارگاد است. به نوشته گزنفون، او در بستر مرد و به پسرانش اندرزهای اخلاقی داد. به نوشته کتزیاس، کورش از زخمی در ران در گذشت و به نوشته دیودورس او دستگیر و به دار آویخته شد. به هر حال در یک نبرد دریایی کشته نشده است.
* برای کوروش احترام قائلیم
کارگردان فیلم پس از انتشار نخستین تیزر آن در فضای مجازی و واکنش برخی ایرانیان، در صفحه شخصی خود نوشت: وقتی که تریلر فیلم تامیریس رونمایی شد، ایرانیان اظهار نظر در باره این فیلم را شروع کردند. به نظر آنها ما تاریخ را تحریف میکنیم و معتقدند هرودوت داستان مبارزه پادشاه تامیریس با کوروش را بر اساس خیال خود ساخته است. نویسندگان، داستان این فیلم را بر اساس آثار هرودوت که کل عالم او را قبول دارد، نوشتند. با این فیلم نمیخواهیم کسی را ناراحت کنیم. چرا که ما فیلم خوب میخواهیم. علاوه بر این، برای پادشاه کوروش که پادشاه کبیر زمان خود بوده است، احترام قائل هستیم.
* ۲ سال ونیم زمان برای ساخت «تومیریس»
ساتایف گفته که فیلمبرداری «تومیریس» ۹۳ روز به طول انجامیده اما برای ساخت آن ۲.۵ سال زمان صرف کرده است. در صحنههای نبرد همزمان ۸۰۰ نفر شرکت کردند و گروه فیلمبرداری شامل ۴۰ نفر بود. فیلم در مناطق چونجای استان آلماتی، کاپچاگای، آلماتی و کوکچه تائو فیلمبرداری شد.
به گفته کارگردان، در تولید فیلم عمدتاً متخصصان قزاقستانی شرکت داشتند، زیرا بودجه فیلم در صورت دعوت از عوامل خارجی افزایش مییافت.
در این فیلم، بیش از ۸۰۰ هنرور حضور داشتهاند و حدود هزار دست لباس و ۱۰ هزار قطعه زیورآلات و سلاح برای آن تهیه شده است.
در روند تولید این فیلم، تحقیقات گستردهای برای بازآفرینی آن دوره و بازسازی فرهنگ مادی و معنوی آن انجام شده است. تمام دکور توسط گروه نقاشان به سرپرستی «قوات تیلئوبایف» ایجاد شد. تولید فیلم در ماه دسامبر سال ۲۰۱۷ در منطقه زاریچنی استان آلماتی آغاز شد. پس از این، گروه کار خود را در قزاق فیلم ادامه داد.
زبان اصلی فیلم، زبانهای ترکی باستانی و فارسی باستانی است و «آلمیرا تورسین» بازیگر قزاقستانی نقش بانو تومیریس را در این فیلم تاریخی ایفا کرده است. گفته میشود او از میان هزاران داوطلب ایفای این نقش انتخاب شده است.
* «تومیریس» فیلمی تاریخی یا سیاسی؟
«آلیا نظربایوا» جوانترین دختر نورسلطان نظربایف رئیسجمهور سابق قزاقستان، تهیهکننده و یکی از فیلمنامهنویسان این پروژه سینمایی است. آلیا نظربایوا چند سال پیش تهیه کننده فیلم دیگر آکان ساتایف با عنوان «راه به سوی مادر» بود؛ فیلمی که از دست رئیسجمهوری وقت جایزه دریافت کرد.
در مراسم پیش نمایش فیلم تومیریس که ۲۵ سپتامبر (سوم مهرماه) در شهر نورسلطان انجام شد، آلیا حضور نداشت اما دریغا نظربایوا خواهر بزرگ او و رئیس پارلمان همراه با دیگر مقامات کشور از جمله غیرت شریف بایف رئیس هیئت مدیره شرکت ملی کازترانسگاز، بردیبیک ساپاربایف معاون نخست وزیر، کریمبیک کوشیربایف دبیر دولت و آلتای کولگینوف شهردار پایتخت حضور داشتند.
برخی معتقدند این فیلم احتمالا زمینه را برای انتخاب یک زن به عنوان رئیس کشور آماده میکند، یکی از منتقدان، این پروژه سینمایی را ویدئو تبلیغاتی برای انتخابات بعدی قلمداد میکند.
به نظر برخی از کاربران شبکههای اجتماعی، فیلم «تومیریس» زمینهساز حضور یک زن در پست ریاستجمهوری قزاقستان است
تولیگین بایتوکینوف خبرنگار و منتقد فیلم در این باره نوشت: فیلم تومیریس، ویدئو تبلیغاتی بسیار گران برای کارزار انتخاباتی دریغا نظربایوا است.
اما کارگردان فیلم میگوید که این اظهارات اشتباه است. زیرا ایده ساخت فیلم از سه سال پیش بوجود آمده و آن زمان این مسائل سیاسی مطرح نبوده است. «قاسم ژومارت توکایف» در مصاحبهای در ماه ژوئن پس از کنارگیری نورسلطان نظربایف که حدود سه دهه حکومت کرده، گفته که رئیس جمهور پیشین سه و نیم سال قبل به وی گفته که رئیس جمهور بعدی خواهی بود.
به گفته رایزنی فرهنگی ایران در قزاقستان، «ابیکتاس بیکنظروف» همکار نظربایف در سنا و رئیس سابق دادگستری هم مسائل مطرح شده در مورد آمادهسازی افکار عمومی برای حضور یک رئیسجمهور زن، بیاساس است. این نماینده مجلس پس از مراسم رونمایی فیلم تومیریس در شهر نورسلطان اظهار داشت: «فیلم نشان میدهد تا چه اندازه جایگاه زن در جامعه و خانواده در زمان سکاها بالا بوده است.»
این در حالی است که هرودوت (منبع مورد استناد فیلم) در درباره آداب ماساگتها نوشته است: هر مردی یک زن به عنوان همسر میگیرد اما زنان به همگان تعلق دارند ـ یونانیان این رسم را به سکاها نسبت میدهند حال آنکه این رسم نه به سکاها بلکه به ماساگتها تعلق دارد ـ هر مرد ماساگت که هر زنی را بخواهد، به جلوی کلبه او ترکش خود را میآویزد و با خیالی آسوده، با او در میآمیزد!
* دو دیدگاه متفاوت درباره «تومیریس»
تارنمای vlast.kz در نقد «تومیریس» نوشته: برای تولید یک فیلم سینمایی تاریخی لازم است دیدگاهها و روایتهای مختلف تاریخی و ابعاد هنری به طور کامل مورد توجه باشد. فیلم تومیریس آکان ساتایف از لحاظ هنری می تواند در ردیف فیلمهای بسیار خوب باشد، فقط همین! اما کارگردان نسبت به دورهای از تاریخ که فیلم مربوط به آن است، دیدگاه خاصی ندارد و فیلمنامهنویس از تمام تکنیکها و ابزار درام به طور کامل استفاده نکرده است. به هرحال ساخت اینگونه فیلمها بیشتر ماهیت راهبردی دارد تا تاکتیکی. همانطور که سازندگان فیلم اعلام کردند هدف این فیلم گیشه نیست (بازگرداندن بودجه هنگفت فیلم در کشور قزاقستان غیرممکن است) بلکه ایجاد چهره کشور، ترویج میهنپرستی و حفظ میراث گذشته برای نسلهای آینده است.
اما منتقد تارنمای time.kz نظر دیگری دارد و معتقد است: تولیدکنندگان «تومیریس» اسکار را در نظر داشتهاند. اما آرمان آسینوف رئیس قزاق فیلم گفته بود: کمیته اسکار در قزاقستان مستقل از استودیوی ما و وزارت فرهنگ فعالیت میکند. ما فیلم را پیشنهاد میکنیم اما تصمیم نهایی را خود کمیته میگیرد. کسی حق ندارد به تصمیم این کمیته تاثیر بگذارد. فیلمها در نتیجه رأی مخفی، انتخاب میشود.
در نهایت هم «تاج و تخت طلایی» به کارگردانی رستم عبدراشف به عنوان نماینده قزاقستان در اسکار ۲۰۲۰ معرفی شد و «تومیریس» از حضور در این رقابت معتبر جهانی بازماند. به همین دلیل، به نظر میرسد تولید این فیلم تاریخی در حالت خوشبینانه با اهداف فرهنگی و در حالت بدبینانه با اهداف سیاسی همراه بوده است.
گزارش: محمد کلهر
انتهای پیام/