به گزارش خبرگزاری فارس از کرمان، ساخت قنات را می‌توان آغاز گسترش و پیدایش علوم و صنایع ابتدایی در هزاره سوم پیش از میلاد دانست و بهره‌وری انسان از قنات زمانی آغاز شد که بشر توانست دانش کار را فرا گیرد، فراز و نشیب زمین را بسنجد، مشکل شیب دادن و کف قنات را حل کند و ابزارهای ساده چون بیل، کلنگ، چرخ و چراغ را به کار گیرد و مقدار نفوذ آب در خاک و اراضی مختلف را بداند.
یک کارشناس قنات در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در کرمان گفت: قنات روشی برای استخراج آب زیرزمینی در حدود 3 هزار سال پیش توسط ایرانیان اختراع شده است و امتیاز آن نسبت به سایر روش‌های استخراج آب زیرزمینی این است که آب موجود در عمق زمین بدون استفاده از نیروی انسانی یا حیوانی، موتورپمپ و غیره فقط به کمک نیروی ثقل به سطح زمین هدایت می‌شود.
حسین حکمتی ابراز داشت: در ولایت کرمان و دوران باستان نزدیک به 30 هزار رشته قنات وجود داشته است و یک هفتم مردم کرمان در گذشته بسیار دور کارریزکار «مغنی» بوده‌اند.
گسترش اسلام به کشورهای دیگر انتقال فناوری و ابداع قنات را نیز به همراه داشته است در ایران باستان آب قنات‌ها برای آبیاری یک و نیم میلیون هکتار زمین کافی بوده و اهمیت این موضوع زمانی روشن می‌شود که بدانیم برای یک و نیم میلیون هکتار زمین در شرایط پیشرفته کنونی نیاز به حدود 20 میلیارد متر مکعب آب است.
تامین 20 میلیارد متر مکعب آب توسط نیاکان ما از ذخایر آب‌های زیرزمینی که حدود 50 درصد برداشت فعلی است در صورتی می‌توانست، پایدار بماند که مدیریت، نظارت و رسیدگی به قنوات در آن زمان در بهترین سطح انجام شود، آثار به جای مانده از پیشینیان، گواه اعمال چنین مدیریتی از سوی دولت و مردن در تامین آب بوده است و شکوه و عظمت آثار به جای مانده از دانش و صنعت آب پیشینیان ما هر بیننده و پژوهشگری را به اندیشه وا می‌دارد، زیرا قنات قدمتی هزاران ساله دارد و نام آن با نام ایرانی عجین شده است.
قنات و تمدن؛
درباره چگونگی پیدایش قنات و زمان ابداع آن به صورت یک روش شناخته شده آبرسانی در تاریخ اختلافاتی در بین پژوهشگران وجود دارد، زیرا ساختمان قنات طی تاریخ طولانی خود از نظر شکل و تکنیک ساخت تحولاتی را پشت سر گذاشته است و در این مورد تنها می‌توان گفت که قنات یکی از ابداعات و ابتکارات شگفت‌انگیز بشر است که طی زمان بیش از چندهزار سال در سرنوشت کشاورزی و آبیاری فلات ایران از یک طرف و شکوفایی جوامع و اجتماعات انسانی از طرف دیگر تاثیر بسزا گذاشته است و در بسیاری از نقاط نیمه خشک و بی‌آب و علف با افزایش جمعیت و رواج کسب و کار و با کاهش آن رابطه مستقیم با احداث یا متروکه شدن قنات‌ها داشته است.
یکی از امتیازات بزرگ این روش آبرسانی ساده بودن ساختمان آن است به نحوی که تقریبا از چندهزار سال پیش تاکنون ساختمان آن تغییری نکرده و همانطور ساده باقی مانده است و در حقیقت پس از آنکه ساختمان آن شکل ثابت و طبیعی خود را به دست آورده به همان شکل باقی مانده و کمتر دستخوش تغییر و تحول قرار گرفته است.
معرفی قنات:
به نظر می‌رسد، ایرانیان برای کندن قنات از چشمه‌های طبیعی که نخستین رگه حیاتی ساکنان این فلات را تشکیل می‌دهد، الهام گرفته باشند، تعریف لغت قنات یا کاریز در فرهنگ‌های لغات فارسی عموما هماهنگ و یکنواخت است، کوتاه‌ترین و رساترین این تعاریف را در برهان قاطع می‌توان یافت.
کاریز: مجرای آبی را گویند که در زیر زمین بکنند تا آب از آن روان شود، علت اصلی گسترش نفوذ قنات در نقاط مختلف ایران را باید در نکات چندی جستجو کرد که مهم‌ترین آنها را شاید بتوان اوضاع اقلیمی مناطق گوناگونی که قنات به آنها راه یافته است، دانست در حقیقت این فن آبرسانی خود مطابق شرایط خاص اقلیمی فلات ایران به ویژه در مناطق گرم و نیمه خشک به وجود آمده و سپس به نقاط دیگری که از نظر اقلیمی شباهت‌های زیادی به فلات ایران داشته است، نفوذ پیدا کرده است.
از این رو استفاده کمال و تمام آسان‌تر از آب‌های موجود را در زیرزمین و چه سطحی اهمیت فوق‌العاده داشته و دارد در همین زمینه می‌دانیم که آب‌های زیرزمینی خود به تنهایی نقش بزرگی را در آبیاری مناطق گوناگون ایفا می‌کند از طرف دیگر شرایط خاص طبیعی نیز باید مورد توجه قرار گیرد و به ویژه که با توجه به شرایط اقلیمی و تبخیر زیاد از حد آب در فلات ایران به مناسبت موقعیت جغرافیایی و نزدیکی آن به خط استوا و وجود بیابان‌ها و ریگزارهای فراوان امکان استفاده از جوی‌ها و کانال‌های روباز وجود نداشته است.
بنابراین باید به روشی روی آورد تا بتوان با به کار بردن آن حداکثر استفاده از آب‌های زیرزمینی را کرده و در این راه باید به شرایط جغرافیایی نیز توجه کرد، یعنی به رابطه میان کوهستان و رسوبات دانه‌ای دشت‌هایی با فاصله کم از کوهستان نیز توجه داشت، بنابراین آثار قنات‌ها را باید در دشت‌های کوچک بین کوه‌ها جستجو و مثلا موقعیت شهرهایی چون کرمان، یزد، همدان و نیشابور را مورد نظر قرار داد.
بهترین محل برای حفر کاریزها؛
جلگه‌های دامنه کوه‌هایی است که دارای رطوبت و برف دائمی هستند، زمین‌هایی که در میان دره‌های وسیع بین این کوه‌ها واقع شده‌اند، صحراهایی که ادامه آنها به سلسله جبال کوه مرطوب و طولانی می‌رسد، صحراهایی که از کوهستان دور اما دارای گیاهان فراوان و شادابی هستند و حسن بزرگ ایجاد قنات در نزدیکی کوهپایه‌ها این است که این قنات‌ها دارای عمق و طول کمتری هستند و در نتیجه مخارج حفاری و نگهداری آن کمتر است و از طرف دیگر آب آنها زیادتر و به صرفه‌تر است و برعکس قنات‌هایی که به وسط دشت نزدیک‌تر باشند آب آن کمتر است و با این حال نمی‌توان گفت که شهرها و روستاهای دیگر که در دشت‌های وسیع قرار دارند فاقد این سیستم بوده‌اند.
انواع قنات؛
سیستم قنات از نظر کلی یک روش بسیار ساده و عبارت است از یک تونل سراسری شیب‌دار با ده‌ها چاه عمود بر آن برای هوادهی و تسهیل عملیات خاکبرداری و خاکروبی، اما قنات‌ها را از نظر فرم و ساختمان می‌توان به سه دسته قنات‌های ساده، دو طبقه و منشعب از رودخانه‌ها تقسیم کرد.
وسایل و تجهیزات حفر و بازسازی قنات؛
این وسایل به طور کلی از صد سال پیش تاکنون تغییری نکرده‌اند و وسایل کار مغنیان بسیار ساده و عبارت از یک چرخ چاه که از دو پایه چوبی عمود بر هم تشکیل شده است و در محل تقاطع دو قطعه چوب از یک پایه یک محور اصلی از دو پایه را به هم وصل می‌کند و در رأس هر قطعه چوب نیز یک سوراخ وجود دارد که محورهای فرعی نیز از یک دستگاه روی دو شاخه که از دو طرف چاه نصب شده‌اند، قرار می‌گیرد که یک رشته طناب بسیار ضخیم هم به یکی از محورهای فرعی وصل شده است که وظیفه بالا و پایین بردن دلو چاه و مغنیان و خاک‌کشی را بر عهده دارد و سایر وسایل نیز شامل یک سطل یا دلو چرمین، کلنگ و چراغ دستی است.
مغنی‌ها؛
ایجاد و ساخت قنات با تمام ساده بودن آن محتاج به کارگرانی متبحر و پرحوصله است، مغنیان در شمار زحمت‌کش‌ترین قشرهای کارگران مملکت هستند و با مزدهای بسیار کم که دریافت می‌کنند یکی از عالی‌ترین خدمات ممکن را در زمینه پیشرفت فعالیت‌های کشاورزی مملکت انجام می‌دهند و زندگی و سلامتشان همیشه در خطر است و برای ایجاد قنات حداقل افراد لازم بین سه تا پنج نفر است.
حسین حکمتی در این زمینه گفت: بر اساس تحقیقات هر دست چرخ به چند دسته تقسیم می‌شود که می‌توان به کلنگ‌دار، گل‌بند، لاشه‌کشی، چرخ‌کش و دلوگیر اشاره کرد و کارگران کاریز همیشه در نازلترین سطح حقوق مملکت قرار داشته‌اند در حالی که کار آنها یک کار بسیار دقیق است که هیچ‌وقت توجهی که شایسته آنها باشد، نشده است.
لایروبی قنوات؛
بسیاری از قنوات ایران بر اثر حفر چاه‌های عمیق در حریم مادرچاه، قنات خشک شده و یا از آبدهی آنها شدیدا کاسته شده است از طرفی تعداد زیادی از قنوات به دلیل گرانی دستمزد کارگر لایروبی نشده و خشک شده‌اند، اما لازم است این منابع مهم آبی مورد حفاظت قرار گیرند زیرا خاک‌های زیردست این قنوات سرمایه‌هایی است که از دست دادن آن ضربه جبران‌ناپذیری به مملکت وارد می‌کند.
بنابراین با هر قیمت باید این منابع را محافظت و در مرمت و بازسازی آنها بکوشیم از طرفی نیز باید بپذیریم که حفر قنات با روش‌های سنتی اقتصادی نیست، اما از تکنیک‌هایی که در ماشین حفاری چاه‌ها و در ترانشه‌کن‌هایی که برای احداث رهکش زیرزمینی است مورد استفاده قرار می‌گیرند و با توجه به وسایلی که در حفر متروها است استفاده می‌شود.
علل کم شدن آب قنات‌ها؛
وضعیت نفوذپذیری قسمت تره کار قنات: هر چه نفوذپذیری آبده بیشتر باشد، آبدهی قنات بیشتر است و قنواتی که در لایه و نفوذپذیری خوب حفر شده‌اند، تغییرات آبدهی آنها خوب است.
شدت نفوذ آب و نزولات جوی: در صورتی که میزان نزولات جوی «برف و باران و ...» در منطقه زیاد باشد و زمین حریم مادرچاه هم نفوذپذیری زیادی داشته باشد، آبدهی قنات زیاد است و در غیر این صورت آبدهی قنات کاهش می‌یابد.
آسیب‌پذیری قنات؛
در صورتی که قنات در لایه‌های سست زمین حفر شده باشد بر اثر عواملی مثل زلزله، سیل و جنگ و اختلافات محلی، عدم مراقبت و نگهداری، نوسان سطح آب زیرزمینی و عدم تغذیه لازم آسیب‌پذیر بوده و یکی دیگر از عواملی که سبب کم آب شدن قنات می‌شود، حفر چاه‌های عمیق و برداشت زیاد آب از سفره‌های آب زیرزمینی است، زیرا سطح آب لایروبی پایین می‌رود و دیگر برای قنوات قابل استفاده نیست و باید لایروبی یا کف‌شکنی شود.
عوامل مؤثر در آبدهی قنوات؛
موقعیت حوضه آبریزی و میزان بارندگی، نفوذپذیری، تراکم منابع برداشت آب در منطقه، ضخامت لایه آبده تره کار و موقعیت سنگ کف، موضع توپوگرافی منطقه و موقعیت دشت، شیب سطح آب‌های زیرزمینی و عمق آن، میزان تبخیر در منطقه، نفوذپذیری کانال قنات، مرمت و نگهداری قنات و نزولات جوی از جمله این عوامل است.
محاسن قنات؛
عدم نیاز به لوازم موتوری مثل پمپ و برق، عدم نیاز به مراقبت شبانه‌روزی، عدم نیاز به سوخت و جاده برای حمل آن، ارزانی آب قنات نسبت به آب چاه، وجود متخصص محلی برای احداث و نگهداری آن، امکان بهره‌گیری از آب زیرزمینی در مناطق کوهستانی، ایجاد کار در محل و موجود بودن قنات به عنوان یک سرمایه از محاسن آن است.
معایب قنات؛
برخی از صاحب‌نظران سه ایراد عمده شامل صرف وقت زیاد برای ایجاد ساختمان قنات، صرف هزینه‌های گزاف برای ایجاد قنات، جریان دائمی آب و غیر قابل کنترل بودن آن به قنات و سیستم آبرسانی به وسیله آن وارد می‌آورند و با استناد به آنها در مجموع قنات را از منظر اقتصادی با معیارهای موجود قابل استفاده نمی‌دانند.
حکمتی اذعان داشت: در پاسخ به آن دسته از محققانی که انتقاد فوق را متوجه این سیستم آبرسانی می‌کنند، باید گفت در مورد ایراد اول شاید این نقیصه در گذشته می‌توانست، محل تأمل باشد، اما در وضع فعلی با پیشرفت تکنولوژی و وجود انواع مته‌های حفاری و سایر وسایل مورد نیاز می‌توان این نقیصه را به آسانی رفع کرد.
وی افزود: در رابطه با ایراد دوم که جدا از بخش اول نیست و در کنار آن جای دارد، هزینه گزاف ایجاد قنات است و قناتی که در گذشته در مدت 10 یا 20 سال حفر آن طول کشیده است، امروزه با استفاده از وسایل و ابزارهای مدرن در کمتر از یک سال آماده بهره‌برداری می‌شود و طبعا مخارج ایجاد آن نیز به همین نسبت کاهش می‌یابد و در مورد سومین ایرادی که بر سیستم آبیاری وارد می‌شود، جریان دائم آب و غیرقابل کنترل بودن آن است.
علت کم و زیاد شدن آب و خشک شدن قنات‌ها؛
کم و زیاد شدن آب قنات‌ها و یا خشک شدن کلی آنها از مشکلاتی است که در روش آبکش به وجود می‌آیند در این مورد باید دقت بسیار شود، زیرا با خشک شدن مجرای یک قنات تمام سرمایه و وقت صرف شده برای ایجاد آن از بین می‌رود، زیرا مجرای خشک شده را دیگر نمی‌توان استفاده کرد.
در این مورد علل زیادی را برشمرد که مهم‌ترین آنها شامل پس از زلزله شدید و گاهی خفیف، خرابی ناشی از جنگ‌ها، کاهش بارندگی و فرسایش خاک کوهپایه‌ها که سبب پایین رفتن آب قنات می‌شود و تنها راه جلوگیری از این مسئله ازدیاد نفوذ آب باران به داخل زمین است، جریان سیل، ریزش طبیعی قسمتی از قنات، رسوب گل و لای بر اثر جریان آب در داخل قنات، رعایت نکردن حریم قنات، تغییر مالکیت قنات‌ها است.
اهمیت موضوع؛
با وجود گذشت سال‌ها از ابداع قنات و با وجود وقوع پیشرفت‌های شگفت‌انگیز در دانش و فن بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، هنوز هم قنات‌های ایرانی، شریان‌های زندگی‌ساز در بسیاری از روستاهای کشور است.
با استفاده از قنات، حل چند مسئله اصلی و مهم آبرسانی به بهترین وجه امکانپذیر است که شامل انتقال آب از کوه‌ها به شهرها و روستاهای واقع در دشت‌ها، عدم تبخیر و اتلاف آب به علت کانال‌های زیرزمینی و عبور آب در قنات، دوری آب قنات از آلودگی‌های سطحی، شیرین و گوارا بودن آب قنات است.
آب‌هایی که از نظر حفر چاه‌های عمیق در دشت‌ها به دست می‌آید، اغلب دارای املاح بیش از اندازه بوده و به علت شوری تدریجاً موجب شوری زمین‌های کشاورزی شده و علاوه بر آن به علت تبخیر شدید در صحراهای ایران علاوه بر شوری زمین‌هایی که مشروب می‌سازند، موجب حرکت نمک‌ها با وزش باد در کشتزارها و زمین‌های کشاورزی و تخریب مزارع در مقیاس وسیع می‌شود.
از طرفی آشکار است که در هزاره سوّم بحران آب یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های انسان آینده‌نگر امروزی است که سبب شده کشورهای مختلف با توجه به جایگاه محوری آب در توسعه به سوی مدیریتی جامع برای حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از اندوخته‌های آبی روی آورند.
یک مهندس کشاورزی به خبرنگار فارس گفت: آب به عنوان بنیانیترین عنصر حیات، همواره در ساخت سکونت‌گاه‌ها و در نتیجه پیدایش تمدّنهای بشری نقشی اساسی داشته است در ایران بنا به شرایط جغرافیایی و از جمله بارندگی اندک به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک، شهرها و روستاها بیشتر در پیرامون منابع آبی استقرار یافتهاند.
مازیار سیدی بیان داشت: نیاکان ما با کندن قنات، آب را از دل زمین بیرون میآوردند و زندگی را در زمین‌های خشک و نیمه خشک کشور امکانپذیر ساختند، هنگامی که از زندگی در اراضی خشک و نیمه خشک کشور سخن به میان می‌آید، بیدرنگ کاریز با قنات در ذهن کاوشگر انسان ترسیم می‌شود بر این پایه قنات را می‌توان جغرافیاییترین پدیده اراضی خشک و نیمه خشک کشور ایران دانست.
وی ابراز داشت: این پدیده جغرافیایی کارکردهای گوناگون داشته، به گونهای که در همه ابعاد توسعه پایدار نواحی خشک و نیمه خشک کشور بسیار مؤثر بوده است.
سیدی تصریح کرد: در آینده تنش‌ها و درگیریهای ملّی و بین‌المللی بر سر آب بیشتر می‌شود و آب نقش مهم‌تری در بحران‌های بین‌المللی بازی می‌کند، در آینده مشکل کمبود آب در قلمروهای خشک و نیمه خشک سختتر است از آن جا که کشور ما در منطقه نسبتا گرم و خشک خاورمیانه و جهان واقع شده با کمبود شدید آب روبهرو می‌شود و در نتیجه تنش‌های سخت سیاسی محلّی، منطقهای،ملّی و فراملّی پدید می‌آید.
وی خاطر نشان کرد: بر این پایه می‌توان سده بیست و یکم را سده بحران آب نام نهاد، بحرانی که اگر چارهای اساسی و فوری برای آن اندیشیده نشود در آیندهای نه چندان دور فاجعهای به بار می‌آورد که سالانه میلیون‌ها نفر را به کام مرگ فرستاده و از بیماری‌هایی خطرناک چون ایدز کشندهتر می‌شود.
===========
گزارش از الهام پی‌پر
===========
انتهای پیام/2446/س40/د1000
