امام صادق(ع) مروج فقه آل محمد(ص)

دکتر محمدحسین رجبی‌دوانی امروز در گفت‌و‌گو با خبرنگار فارس در قم با تسلیت فرارسیدن سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، رئیس مذهب جعفری، به بیان وقایع و حوادث زندگی امام صادق(ع) پرداخت که مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید...
 
* فارس: جناب آقای رجبی‌دوانی امام صادق(ع) در دوران عمر با برکت خود چه فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشتند؟
ـ امام صادق(ع) بعد از شهادت پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) در سال 114 به امامت رسیدند و دوره امامت ایشان 34 سال طول کشید که از معدود امامانی هستند که دوره طولانی امامت داشتند. امام صادق(ع) حدود 18 سال را با خلفای جور اموی و 16 سال را با خلفای جبار عباسی معاصر هستند و این دوره بسیار پرتلاطم و از نظر سیاسی پرالتهاب است به دلیل اینکه حکومت بنی امیه رو به ضعف، انحطاط و انقراض می‌رفت و حکومت بنی عباس در شرف به قدرت رسیدن بود. بعد از هشام بن عبدالملک که متوفی سال 125 و آخرین خلیفه مقتدر بنی امیه است، بنی امیه دچار جنگ و تفرقه داخلی بر سر قدرت در میان نوادگان عبدالملک مروان شدند و در مدت کوتاه از سال 125 تا حدود سال 132 که انقراض کامل حکومت امویان را می‌بینیم در این مدت هفت سال، پنج خلیفه اموی به قدرت رسیدند که هرکدام با دسیسه دیگری از میان برداشته شد و لذا خلفای اموی که افرادی عیاش و بی‌سواد بودند، جنگ قدرت با یک دیگر داشتند به ویژه در اواخر حکومت امویان، بنی‌عباس جنگ‌هایی را با امویان آغاز کرده بودند و قدرت خوبی هم داشتند و گام به گام به جلو می‌آمدند و درگیری نظامی شدیدی هم بین عباسیان و امویان بود و به همین دلیل کاملا امام آزادی عمل داشتند و حکام مدینه متعرض به امام نمی‌شدند و از این زمان یعنی از سال 125 تا پایان دوره بنی‌امیه به اضافه دوره چهار ساله ابتدایی روی کار آمدن بنی‌عباس که مصادف با خلافت نخستین خلیفه آنان ابوالعباس صفاح هست به نوعی از امام صادق(ع) غافل شدند و ایشان از این فرصت نهایت بهره را برای عمل به وظایف الهی خود بردند و شاگردانی هم که امام صادق(ع) تربیت کردند بیشتر در این دوره است.
ایشان به خوبی توانستند به تربیت شاگردان و نشر معارف اهل بیت(ع) و تبیین اسلام ناب محمدی همت بگمارند که در واقع از مجموع 34 سال امامت صادق آل محمد(ص) این 11 سال را آزادی عمل داشتند. اما بعد از مرگ نخستین خلیفه عباسی و روی کارآمدن منصور دوانقی سخت ترین فشارها را به امام صادق(ع) روا داشتند و حدود 12سال پایان امامت رئیس مذهب جعفری که مصادف با خلافت منصور دوانقی است، سخت‌ترین دوره زندگی و امامت امام صادق(ع) است زیرا منصور دوانقی جایگاه ایشان را می‌دانست و لذا آگاهانه درصدد انکار صادق آل محمد(ص) درآمده بود و قدرت نظامی، سخت‌گیری‌های شدید و جو خفقان امنیتی پلیسی را علیه امام صادق ایجاد کرده و مانع پیشرفت فعالیت ایشان شده بود.
 
* فارس: در دوران امامت امام صادق(ع) چه وقایع مهمی رخ داد؟
ـ از وقایع مهم عصر امام صادق(ع) سرنگونی حکومت بنی امیه و به قدرت رسیدن عباسیان است و قیام‌های دیگری در این دوره همچون قیام زید بن علی(ع)، قیام محمد و ابراهیم از نوادگان امام حسن در این دوره اتفاق افتاد.
 
* فارس: مواضع امام صادق(ع) نسبت به قیام زید بن علی(ع) چه بود؟
ـ امام صادق(ع) به سبب بی‌حاصل بودن نوع عملی که زید داشت در عین اینکه زید اخلاص داشت موافق نبود اما اما امویان به شدت بر علویان سخت گرفته بودند و آنها را از هرگونه حقوق اجتماعی محروم کرده بودند جز در دوره کوتاه عمر بن عبدالعزیز بقیه خلفای اموی سخت‌گیری شدیدی داشتند و قیام زید بن علی(ع) هم در زمان هشام بن عبدالملک رخ داد که با اتهامات واهی که به زید بن علی(ع) نسبت می‌دادند درصدد ترور شخصیت وی بودند و بنابر این زید چاره‌ای جز قیام ندیده بود اما تدبیر امام صادق(ع) که زید را از قیام باز می‌داشتند این بود که این قیام جز شهادت زید و تداوم ظلم و ستم نتیجه دیگری نخواهد داشت، ولی با این حال امام صداق(ع) از این نظر که زید می‌خواهد مقابل ظلم و ستم ایستادگی کند و نمی‌خواهد وضعیت خفقان حاکم را تحمل کند رویکرد مثبتی به قیام زید داشتند و در روایات تاریخی آمده است که امام صادق(ع) برای زید طلب مغفرت و رحمت کرد و ایشان می‌فرماید «زید بن علی(ع) درصدد بود که اگر قیامش به نتیجه برسد، حکومت را به صاحبان اصلی که اهل بیت(ع) هستند، بازگرداند». 
 
* فارس: در مورد قیام ابراهیم و محمد هم که از نوادگان امام حسن(ع) بودند، امام چه موضعی داشتند؟
با اینکه منصور عباسی ظلم شدیدی را روا داشته بود اما قیام این دو برادر صرفا برای مقابله با ظلم نبود بلکه داعیه قدرت داشتند و اخلاص زید بن علی(ع) را هم نداشتند و لذا وقتی محمد در مدینه و ابراهیم در بصره قیام کرد و بر این مناطق تقریبا چیره شده بودند و البته هنوز به طور کامل عباسیان را شکست نداده بودند و منصور عباسی در بغداد با قدرت حضور داشت، محمد ادعای حکومت و خلافت کرده و قصد می‌کند که از امام صادق(ع) بیعت بگیرد که امام صادق(ع) این مسئله را نپذیرفته و حرکت و قیام محمد و ابراهیم را تایید نمی‌کنند.
 
* فارس: در تحولات عصر امام صادق(ع) چگونه شد که عباسیان بر بنی امیه چیره شده و قدرت را از آن خود کردند؟
ـ عباسیان به بهانه خونخواهی امام حسین(ع) و اینکه بنی‌امیه خاندان پیغمبر را مورد ظلم و استضعاف قرار داده‌اند حرکت خودشان را پیش بردند و توانستند مردم را با خودشان دنبال کنند اما متاسفانه آنها حیله، دسیسه و خونریزی‌های فراوانی مرتکب شدند و قطعا چنین روشی مورد تایید امامان معصوم(ع) نیست و لذا وقتی «ابوسلمه خلال» مسئول ستادی عباسیان طی نامه‌ای از امام صادق(ع) درخواست کرده بود که در صورتی که شما با ما بیعت کنید این قیام و رهبری را به شما واگذار می‌کنیم رئیس مذهب جعفری نپذیرفتند و نامه وی را سوزاندند و و این به دلیل آن است که اهل بیت(ع) حکومتی را که بر مبنای کشتار، خونریزی و ارعاب باشد به رسمیت نمی‌شناسند و موقعیتی را می‌پذیرند که مردم با معرفت و شناخت جایگاه امامت به سوی آنها بیایند و از روی اعتقاد آنها را اطاعت کنند.
 
* فارس: چرا امام صادق(ع) خود قیام نکردند و راه تربیت دانشمندان مسلمان را در پیش گرفتند؟
ـ امام صادق(ع) با وجود یاران، اصحاب و شاگردان فراوانی که داشتند به دلیل اینکه اکثر آنها به درجه معرفت نرسیده بودند قیام نمی‌کردند و لذا پیشنهاد قیام هم که بعضی از یاران به ایشان می‌کنند با چنین منطقی رد می‌کنند و می‌فرمایند «شما حاضر نیستید در راه آرمان‌های من از جان خودتان بگذرید» و قطعا امام صادق(ع) اگر تعداد محدودی یار واقعی داشتند قیام می‌کردند. در روایات تاریخی آمده است که امام صادق(ع) گله گوسفندی را می‌بینند و می‌گویند من اگر به تعداد این گوسفندان یار واقعی داشتم قیام می‌کردم و راوی می‌گوید من گوسفندان را حساب کردم دیدم 17گوسفند بودند و می‌بینیم در حالی که رئیس مذهب جعفری بالغ بر4000 نفر شاگرد دارد که از محضر وی بهره می‌برند، ایشان به تعداد 17 نفر یار واقعی ندارند و این نشان می‌دهد که عموم این یاران امام صادق(ع) به سطح و لیاقتی نرسیده بودند که بخواهند از دستورات امام صادق(ع) پیروی کنند و یا روایت دیگری که نقل است فردی به امام صادق(ع) اصرار می‌کرد چرا قیام نمی‌کنید و امام صادق(ع) این فرد را به خانه دعوت کرده و تنور را روشن می‌کند و می‌فرماید داخل این تنور برو که این فرد امتناع می‌کند و سخن امام را نمی‌پذیرد و بعد یکی از یاران خاص امام(ع) وارد می‌شود و امام به او می‌فرماید به داخل تنور برو و وارد می‌شود و هیچ گزندی هم نمی‌بیند و امام صادق(ع) خطاب به این فرد می‌گوید شما خودت می‌گویی چرا ما قیام نمی‌کنیم درحالی که خود شما در اطاعت من نیستی در صورتی که من اگر مثل این فردی که داخل تنور شد یار داشتم قطعا قیام می‌کردم. 
 
* فارس: امام صادق را رئیس مذهب جعفری می‌نامند، ایشان چه نقشی در هویت بخشی به اسلام داشتند؟
ـ امامان ما پیشوایان راستین امامت هستند و این فضایی که عرض کردم برای امام صادق پیش آمد در زمان هیچ کدام دیگر از ائمه اطهار(ع) پدید نیامد و ائمه معصومین(ع) پی در پی در معرض تعقیب، فشار و حصر بودند ولی در این مدت 11 سالی که امویان به انحطاط می‌رفتند و چهار سال ابتدایی حکومت عباسیان امام صادق (ع) آزادی عمل داشتند اما بعد از مدتی عوامل منصور عباسی با توجه به اینکه منصور سخت هم گرفته بود هرگونه ارتباط با امام صادق(ع) را منع می‌کردند و رئیس مذهب جعفری(ع) با توجه به اینکه نهضت ترجمه آغاز شده و افکار بیگانه در حال وارد شدن به اسلام بود و علمای عامه در برابر این افکار، منفعل شده بودند احساس مسئولیت کرده و درحوزه علم کلام و مباحثی که بعدا فلسفه اسلامی خوانده می‌شود، وارد شده و ضعفی را که علمای عامه داشتند در برابر انحرافاتی همچون افکار معرفتی هندیان باستان، جبران کردند.

* فارس: چرا فقه شیعه نام مقدس امام صادق(ع) را به خود گرفته است؟
ـ ایشان ابتدا می‌خواستند مکتب حقیقی اسلام که مکتب اهل‌بیت عصمت(ع) است را در برابر مکاتب عامه در حوزه اصول اعتقادی و فروع عملی هویت ببخشند و به دلیل اینکه علمای عامه در بحث اعتقادات کلامی دچار انحرافات شدیدی شده بودند امام در برابر این افکار انحرافی روشنگری می‌کنند و لذا می‌بینیم فقه ما نام مقدس امام صادق(ع) را به خود گرفته است به دلیل اینکه فقه حقیقی اسلام را ایشان به خوبی تبیین کردند و در برابر انحرافاتی که عامه داشتند فقه را هویت بخشیدند و فقه حقیقی که فقه آل محمد(ص) را ترویج کردند.
البته ایشان همین وضعیت را هم در حوزه علم کلام و مسائل اعتقادی داشتند که کمتر دیده شده است و کلام ما هم کلام جعفری به شمار می‌رود اما فقه ایشان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
 
*‌فارس:‌ هدف امام صادق(ع) از تبیین حقیقت اسلام چه چیزی بود؟
ـ امام صادق(ع) دنبال این مسئله بودند که مردم هم حقیقت اسلام را به درستی بتوانند درک کنند و هم رهبران راستین اسلام را بشناسند و خود مردم سراغ امام بیایند نه اینکه که امام بخواهد خودش سراغ مردم بیاید.
 
*‌فارس: به نظر شما آیا لزومی داشت امام صادق(ع) جنبش علمی خود را رها کند و وارد عرصه سیاست شود؟
ـ معنی ندارد که امام(ع) بخواهد در شرایطی که زمینه فعالیت در ابعاد علمی و فرهنگی به خوبی مهیا شده است وارد عرصه سیاست شود ‌به ویژه با علم به اینکه مردم ایشان را در جایگاه واقعی نمی‌شناسند و حاضر به جانبازی در راه ایشان نیستند.
 
* فارس: تلاش‌های امام صادق(ع) در مورد شناخت مردم نسبت به امامان چه نتیجه‌ای در برداشت؟
ـ هرچند که حرکت ایشان موفق واقع می‌شود و شناخت نسبی به جایگاه امامت پیدا می‌شود اما در دوره امام صادق(ع) این مسئله به صورت کامل محقق نمی‌شود، اما در دوره امامان بعدی در حال محقق شدن است و با تلاش‌های امام صادق(ع)، اهل بیت(ع) به مردم شناسانده می‌شوند و دلیل اینکه در دوره‌های بعدی به امامان معصوم، خلفا سخت می‌گیرند به همین دلیل است، زیرا خلفای وقت متوجه ارتباط عمیق امامان معصوم(ع) با مردم می‌شوند و احساس خطر و به نوعی خوف پیدا کرده و سعی می‌کنند با ایجاد مناطق نظامی و امنیتی، ائمه اطهار(ع) را از پایگاه‌های مردمی خود دور کنند و اگر این کار را نمی کردند حکومت آنها از بین می‌رفت و به همین دلیل بود وقتی که منصور پایه‌های قدرت خود را محکم کرد نمی‌گذارد روند تربیتی امام صادق(ع) ادامه داشته باشد و ایشان وظیفه علمی و فرهنگی خود را تداوم ببخشند.
 
* فارس: شرایط دوره امام صادق(ع) تقریبا در چه دوره‌ای تکرار می‌شود؟
ـ شرایط دوره امام صادق در دوره معاصر ما در زمان حکومت پهلوی و به هنگام مرجعیت عامه آیت‌الله العظمی بروجردی پدید آمد و این عالم وارسته وقتی مبارزه سیاسی را بی‌مورد می‌دانند، با تقویت حوزه‌های علمیه و تقویت شاگردانی که مراجع تقلید امروز هستند به نوعی مبارزه می‌کنند و همین شرایط موجب می‌شود امام خمینی(ره) آرمان‌های اسلامی خود را محقق کنند که این مرهون آیت‌الله بروجردی است به دلیل اینکه که ما می‌بینیم ایشان وقتی متوجه می‌شوند مردم هنوز به درجه ای از معرفت نرسیدند که رهبران دینی را اطاعت کنند تا آرمان‌ها محقق شود راه تربیت را در پیش می‌گیرد.
آیت‌الله بروجردی توانست از آن فضای مشابه به تبعیت از امام صادق، اسلام حقیقی و مکتب اهل بیت(ع) را به خوبی نشر داده و زمینه‌ای را هم برای افزایش آگاهی، درک، بینش و بصیرت مردم به‌وجود آورد که رهبران دینی نایبان عامه امام زمان(عج) را بشناسند و اطاعت کنند و هنگامی که امام خمینی(ره) دست به قیام می‌زنند با آن زمینه‌ای که توسط آیت الله بروجردی فراهم شده است، حرکت امام راحل(ره) موفق واقع می‌شود. 
 
* فارس: امام صادق(ع) در برابر شبهات چگونه برخورد می‌کردند؟
ـ امام صادق در برابر شبهه‌ها به خوبی وارد می‌شوند و در زمان ایشان اکثر شبهات با اغراض سیاسی همراه نبود جز فرقه مراجعه که بنی امیه برای توجیه حکومت غاصبانه خود پدید آورده بودد و امام صادق(ع) با آن مقابله می‌کردند و بقیه موارد کسانی بودند که دچار تردید و شک در اعتقادات شده بودند و عده ای بی دین بودند و با امام صادق(ع) در مورد مبدا و معاد مباحثه می‌کردند که امام(ع) هم با صبر باآنها برخورد کرده و شبهه‌ها را برطرف و حقایق را روشن می‌کردند.
 
* فارس: به نظر شما آیا در زمان امام صادق(ع) جریانات انحرافی ‌یا بیگانگانی که با اغراض سیاسی شبهه ایجاد می‌کنند، وجود داشت؟
شبهه‌هایی که امروز از طرف بیگانگان نسبت به مقدسات و ارزش‌ها داریم قصدش کشف مجهولات یا روشن شدن حقایق نیست، بلکه شبهه‌هایی است که با اغراض سیاسی در راستای مطامع بیگانگان انجام می‌شود و به نوعی با شبهاتی که در زمان امام صادق(ع) ایجاد می‌شد تفاوت دارد.
به نظر من امروز در برابر چنین مواردی که حتی با اغراض سیاسی هم هست باید به گونه ای عمل کنیم که با تاسی به سیره امام صادق(ع) هم شبهه‌ها عالمانه و دقیق پاسخ داده شود و هم اغراض سیاسی بیگانگان را ناکام گذاریم تا نتوانند آنها از راه ایجاد شبهه‌ها به دین اسلام ضربه ای وارد کنند.

====================
گفت‌و‌گو از محمد‌مهدی عنایت‌پور
====================
انتهای پیام/ج10