آشنايي با «وقف‌نامه ربع رشيدي» به خط فضل‌الله همداني

به گزارش خبرگزاري فارس خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله همداني اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجري قمري، زمان غازان خان ايلخاني به وزارت رسيد. دوران وزارت او از حساس‌ترين دوره‌هاي فرهنگي و سياسي تاريخ ايران است. خواجه رشيد‌الدين براي ساماندهي،‌ تمركز و تداوم تحقيقات و فعاليت‌هاي فرهنگي و علمي يك مجموعه بزرگ علمي، ‌آموزشي و پژوهشي به نام «ربع رشيدي» تأسيس كرد. اين مجموعه به صورت شهركي علمي در حومه شهر تبريز ساخته شد. خواجه رشيد‌الدين در پايتخت ايلخانيان و در گذرگاه كاروان‌هاي خاور و باختر يكي از بزرگترين تأسيسات روزگار كهن را پديد آورد؛ شهري كوچك شامل كتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالايتام، گرمابه، مهمانسرا، بيمارستان، مدارس عالي، پرورشگاه و كارگاه‌هاي صنعتي. او براي تأمين پشتوانه مالي براي اداره اين مؤسسات بزرگ، دارايي و املاك زيادي را وقف «ربع رشيدي» كرد. اين موقوفات عمدتاً در ايران قديم، ‌بخش‌هايي از عراق، افغانستان، گرجستان، ولايت روم، آذربايجان و‌ سوريه بودند. خواجه رشيد‌الدين براي ساماندهي اداره «ربع رشيدي» و موقوفات آن وقف‌نامه‌اي تنظيم كرد. او در اين وقف‌نامه اطلاعاتي دقيق و مستند درباره شيوه فعاليت‌هاي علمي، ‌آموزشي، تشكيلات ربع، اوضاع فرهنگي آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پيشبرد و توسعه امور فرهنگي و آموزشي و نكاتي درباره احوال شخصي‌اش نوشته است. اين نسخه به خط خود خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله همداني و قسمتي از آن نيز به خط حاكم آن زمان تبريز است كه فقط يك نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد. بر اصالت اين نسخه علما، ‌دانشمندان و ديوانيان زيادي از جمله علامه حلي (648- 726 ق) گواهي داده‌اند. «وقف‌نامه ربع رشيدي» نظم خاصي دارد كه فهرست جامعي از موقوفات، هزينه‌ها و برنامه‌هاي اداري و مالي را تبيين مي‌كند و به دليل گستره وسيع موقوفات و ارزش والاي آنها از اهميت جهاني برخوردار است. اين وقف‌نامه در دوره‌هاي گوناگون تاريخي الگوي تنظيم وقف‌نامه‌هاي معتبر بوده است. نسخه اصلي اين وقف‌نامه 382 صفحه دارد و جنس كاغذ آن خانبالغ است و اكنون در كتابخانه مركزي تبريز نگهداري و محافظت مي‌شود. اين نسخه تا سال 1348 شمسي در دست بازماندگان حاجي ذكاء‌الدوله سراجمير، ساكن تبريز بود. انجمن آثار ملي در همان سال آن را از خانواده ذكاءالدوله خريد. پس از آن از روي اين نسخه عكسبرداري شد و سال 1350 شمسي در هزار نسخه منتشر شد. نام اصي اين وقف‌نامه «اوقفيه الرشيديه بخط الواقف في بيان شرايط امور الوقف و المصارف» كه با آب طلا و به خط ثلث نوشته شده است. گفته مي‌شود براي نگهداري اين نسخه منحصر به فرد تمام شرايط لازم از جمله دوربين مدار بسته و حفاظت الكترومغناطيسي فراهم شده و درجه حرارت و رطوبت نسبي متناسب با نسخ خطي نيز در نظر گرفته شده است. «وقف‌نامه ربع رشيدي» خرداد سال 1386در حافظه جهاني به ثبت رسيد. اما «ربع رشيدي» پس از قتل خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله همداني غارت و ويران شد. خرابه‌ها و بناهاي نيمه ويران «ربع رشيدي» تا قرن يازدهم كه اولياء چلپي و شاردن در سفرنامه خود از آن ياد كرده‌اند، وجود داشته و اكنون نيز آثاري از آن ديده مي‌شود. انتهاي پيام/ش