«الکساندر کنیازف» کارشناس مسائل سیاسی و امنیتی منطقه و پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات اوراسیای دانشگاه روابط بین‌الملل مسکو وابسته به وزارت امور خارجه روسیه در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه با اشاره به نشست مشورتی قریب‌الوقوع سران آسیای مرکزی در پایتخت تاجیکستان به بررسی فرصت‌ها، ظرفیت‌ها، مسائل و موانع روند همگرایی در این منطقه پرداخت.
فارس: در تاریخ 14-15 سپتامبر در شهر «دوشنبه» پنجمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی برگزار می‌شود و ضمن آن تعدادی اسناد مهم که به تقویت روند همگرایی در منطقه مساعدت خواهد کرد، به امضا خواهد رسید. به نظر شما آیا زمینه‌های واقعی برای همگرایی در آسیای مرکزی وجود دارد؟
کنیازف: به نظر من به روندی که در اصل وجود ندارد حتی با امضای تعدادی از اسناد به ظاهر مهم هم نمی‌توان مساعدت کرد. آسیای مرکزی یک مفهوم جغرافیایی است و از نظر سیاسی در این فضای جغرافیایی پنج کشور همسایه به سر می‌برند. فعلا به هیچ وجه نمی‌توان در مورد کشورهای آسیای مرکزی به عنوان یک منطقه یکپارچه در روابط بین‌الملل صحبت کرد.
طی یک سالی که پس از برگزاری نشست مشورتی قبلی سران منطقه در شهر «چالپان‌آته» قرقیزستان سپری شد، هیچ گونه نشانه‌ای از همگرایی یا حتی مشارکت عادی به نظر نرسید. ترکمنستان و تاجیکستان هنوز «معاهده دوستی، حسن همجواری و همکاری برای توسعه آسیای مرکزی در قرن بیست و یک» را امضا نکرده و این امر را مستلزم هماهنگی با قوانین داخلی دانستند. اما در واقع عدم تمایل «امامعلی رحمان» و «سردار بردی‌محمداف» به مشارکت در این معاهده دلایل جدی‌تری دارد. این موضوع قبل از هر مسئله‌ای حاکی از آن است که جمهوری‌های یادشده نمی‌خواهند هر گونه تعهدی در قبال کشورهای منطقه را بپذیرند.
در عموم چگونه می‌توان در مورد همگرایی صحبت کرد در حالی در رابطه با مسائل بحرانی و مهم بین 5 کشور منطقه همکاری و کمک‌های متقابل وجود ندارد. به عنوان مثال در زمان بحران انرژی در زمستان سال گذشته که همه کشورهای منطقه با مشکلات جدی مواجه بودند، تعامل خاصی صورت نگرفت. تلاش‌ها برای افزایش عرضه گاز از ترکمنستان به ازبکستان را می‌توان تنها مورد استثنایی تلقی کرد که آن هم بایستی در ازای پول‌های کلان انجام می‌‌شد. در نهایت این اقدام به دلیل وضعیت بد زیرساخت‌های گازی ترکمنستان به نتیجه نرسید. شایان ذکر است که در قزاقستان مشکلات مربوط به بحران انرژی تنها با کمک روسیه راه حل پیدا کرد.
در حوزه امنیت و حفظ ثبات منطقه‌ای نیز اتفاقات مشابهی می‌افتد. منطقه برای حل و فصل درگیری‌های مرزی طولانی‌مدت بین قرقیزستان و تاجیکستان اقدامی انجام نمی‌دهد. 5 کشور آسیای مرکزی در ماه آگوست-سپتامبر 2021 که طالبان دوباره به قدرت برگشتند، موضع‌گیری هماهنگ و مشترک نشان ندادند. در آن موقع قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان همکاری‌های خود را با سازمان پیمان امنیت جمعی تشدید کردند و ازبکستان و تا حدودی ترکمنستان به دنبال ارتقاء سطح تعاملاتشان با روسیه برآمدند.
همچنین هیچ واکنش منطقه‌ای نسبت به وقایع ژانویه 2022 در قزاقستان مشاهده نشد. واحدهای نظامی تاجیکستان و قرقیزستان صرفاً در قالب سازمان پیمان امنیت جمعی در امر تثبیت وضعیت این کشور مشارکت کردند. همین‌طور به نمونه‌های زیادی از ناتوانی پنج کشور منطقه برای انجام اقدامات مشترک می‌توان اشاره کرد. در مجموع بیانیه‌های رسمی سیاستمداران، انجام مذاکرات متعدد، دید و بازدیدها، کنفرانس‌ها، سمپوزیوم‌ها و غیره در مورد همگرایی منطقه‌ای با وضعیت واقعی آسیای مرکزی در تناقض قرار دارد.
ضمناً نباید فراموش کرد که پروژه همگرایی پنج‌جانبه در منطقه در اصل پروژه آمریکایی بوده و ایجاد فاصله با روسیه را دنبال می‌کند. در بین تمامی بازیگران خارجی بیش از همه آمریکا است که از بحث «همگرایی منطقه‌ای» در آسیای مرکزی به شدت و حدت حمایت می‌کند.
فارس: به باور شما جوامع آسیای مرکزی نسبت به بحث همگرایی منطقه‌ای چه نگاهی خواهند داشت؟
کنیازف: برای جوامع کشورهای منطقه عامل تعیین‌کننده چگونگی تأثیر رویدادها و فرآیندها بر زندگی واقعی آنها است. از نظر اقتصادی و اجتماعی، روابط هر یک از کشورهای منطقه با روسیه برای جوامعشان از اهمیت اساسی برخوردار است. دلیل این امر نیز وجود ارتباط گسترده بین آنها با روسیه است. در بهار 2022 موقعی که روسیه تحت فشار تحریم‌های غرب قرار گرفت، تاثیر آن بلافاصله و به وضوح بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی هر یک از کشور آسیای مرکزی برجستگی یافت.
همچنین روابط منطقه با چین نیز از اهمیت بالای برخوردار است: وابستگی به این کشور زمانی که به دلیل شیوع همه‌گیری کرونا ارتباط متقابل با «پکن» متوقف شد، به صراحت مشاهده شد. بر آنم که در حال حاضر همگرایی فرضی درون‌منطقه‌ای در آسیای مرکزی به هیچ وجه نمی‌تواند جایگزین چنین تعاملاتی باشد. گذشته از آن پیوندهای دورن‌منطقه‌ای تا حدودی می‌تواند توسط پروژه‌های فرامرزی خارجی (تحت حمایت‌های چین و تا حدودی روسیه) تامین شود. بنابراین فعلاً بر مبنای اثربخشی پروژه‌های اقتصادی و اجتماعی، نگاه جوامع آسیای مرکزی نه به کشورهای یکدیگر، بلکه به «پکن» یا «مسکو» معطوف خواهد شد.
فارس: چه عوامل سیاسی، اقتصادی، امنیتی، مذهبی، فرهنگی، زبانی می‌توانند مبنای همگرایی منطقه‌ای را تشکیل دهد؟
کنیازف: فرآیندهای همگرایی دارای شرایط خاصی هستند. کشورهای شرکت‌کننده بخشی از حق حاکمیت خود را به نهادهای فراملی واگذار می‌کنند. بدون چنین کاری می‌توان در مورد نوعی از همکاری صحبت کرد، اما نه در مورد همگرایی. در حال حاضر هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی چنین آمادگی ندارند و بعید است در آینده قابل پیش‌بینی نیز چنین اتفاقی بیفتد.
قرقیزستان با واگذاری بخشی از حق حاکمیت خود به سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و تاجیکستان به سازمان پیمان امنیت جمعی مزایای بسیار زیادی از سوی این سازمان‌ها در زمینه تامین امنیت و در حوزه اقتصادی به دست می‌آورند. بدون تردید چنین فرصت‌هایی را در داخل منطقه هیچ طرفی در اختیار قرقیزستان و تاجیکستان قرار نخواهد داد که این یک واقعیت غیر قابل انکار است. ضمناً این نوع کمک‌ها برای قرقیزستان و تاجیکستان از اهمیت حیاتی برخوردار است.
در عین حال نگاه نسبتاً محتاطانه‌ای به این وابستگی خارجی وجود دارد که نمونه آن را می‌توان در مثال رویکرد طولانی‌مدت تاجیکستان در موضوع پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مشاهده کرد. در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی نهادهای فراملی وجود دارند. به باور من اختیارات واگذارشده توسط کشورهای عضو به سازمان پیمان امنیت جمعی حداقلی است. در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز نهاد فراملی موجود است که آن کمیسیون اقتصادی اوراسیا عنوان می‌شود که آن گاهی اوقات «حکومت اتحادیه اقتصادی اوراسیا» نامیده می‌شود.
اما در این میان قزاقستان به عنوان عضو این سازمان گاهی تعهدات خود را نقض می‌کند. از جمله اخیرا قزاقستان مرز خود را برای مدتی روی کامیون‌های قرقیزی مسدود کرد که به معنای نادیده گرفتن یکی از اصول این سازمان، یعنی اصل حرکت آزاد کالا دانسته می‌شود. مرزبانان قزاق مهر و موم‌های ناوبری خودروهای قرقیزستانی را که در مورد استفاده از آنها توافقنامه ویژه‌ای در این اتحادیه به امضا رسیده و بر اساس آن باید کالاها بدون بازرسی گمرکی از مرزهای کشورهای عضو تردد کنند، باز می‌کنند. علاوه بر آن طرف قزاقستان به گروه نظارتی کمیسیون اقتصادی اوراسیا اجازه رسیدگی به وضعیت در مرز را نداد.
یعنی در چارچوب این سازمان، وجود نهادای فراملی به راحتی نادیده گرفته می‌شود که این امر از جمله به دلیل تاثیر فاکتور «بازیگر خارجی» اتفاق می‌افتد. بنابراین در قالب 5 کشور منطقه ایجاد نهادهای فراملی و اجرای تصمیمات آنها غیرواقعی به نظر می‌رسد. بنابراین فعلا نمی‌توان در مورد همگرایی به صورت جدی صحبت کرد. اشتراکات فرهنگی، مذهبی یا زبانی در این امر نقش و تاثیر خاصی نخواهند داشت.
فارس: مشکلاتی که در این اواخر برای ترانزیت کالا در مرز قزاقستان با روسیه؛ قزاقستان با قرقیزستان پیش آمد نشان‌دهنده این امر نیست که عامل یا فاکتور خارجی می‌تواند بر روند همکاری‌ها در منطقه تاثیر بسیار جدی داشته باشد؟
کنیازف: مشکلات ترانزیت کالا از طریق مرز بین قزاقستان و روسیه و بین قزاقستان و قرقیزستان تازه به میان نیامده، بلکه سابقه نسبتا طولانی دارد. دلیل اصلی آن تمایل قزاقستان به انحصار ترانزیت کالا از قرقیزستان به روسیه و در جهت مخالف و همچنین از چین به خارج و از خارج به چین از طریق خط «شرق – غرب» است. عامل خارجی، یعنی فشارهای آمریکا بالای قزاقستان و تمایل رهبری این کشور به نشان دادن حسن نیت نسبت به «واشنگتن» در مورد روابط با روسیه در بروز مشکلات ترانزیت از طریق مرزهای قزاقستان نقش اصلی داشت. با این وجود مبنای چنین رویکرد قزاقستان را سیاست قبلی رهبری این کشور در مورد ترانزیت تشکیل می‌دهد.
قزاقستان تلاش‌های عملی برای تغییر ساختار سیاست حمل و نقلی خود، از جمله از طریق دور زدن قلمرو روسیه انجام می‌دهد. این رویکرد مدت‌ها قبل از آنکه روسیه تحت شرایط تحریم‌های آمریکا شروع به بازنگری ارتباطات خارجی خود بکند، اتفاق افتاده بود. منظور قبل از همه اقداماتی است که در جهت توسعه مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس‌خزر دنبال می‌شود. این یک پروژه قدیمی آمریکایی با هدف قطع ارتباط حمل و نقلی کشورهای آسیای مرکزی با روسیه است. از بهار سال گذشته فعالیت‌های قزاقستان در این راستا به طور چشمگیری افزایش یافت که آن نتیجه نفوذ خارجی است.
در حال حاضر قزاقستان تنها کشور در منطقه است که صادرات و همچنین صادرات مجدد به روسیه و از روسیه را تحت کنترل مستقیم ساختارهای آمریکایی قرار داده است. بیم اعمال تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه قزاقستان بر منافع «آستانه» و به‌خصوص منافع اقتصادی آن ارجحیت یافته است. قزاقستان عملاً حاکمیت گمرکی و همچنین کل سیستم بانکی خود را تحت کنترل آمریکا (اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا) قرار داده است که می‌تواند به معنای از دست رفتن حاکمیت مالی این کشور ارزیابی شود. این نکته باید از منظر وضعیت نخبگان حاکم سیاسی و مالی قزاقستان مورد بررسی قرار گیرد که موضوع دیگری است.
فارس: به نظر شما آیا رهبران کشورهای منطقه در قالب پنج‌جانبه قادر به حل و فصل مشکلات موجود در روابطشان (نظیر آب و انرژی، مرزی) خواهند بود؟
کنیازف: تاجیکستان یا ترکمنستان به اختلافاتی که هر از گاهی بین قزاقستان و قرقیزستان بر سر استفاده از منابع آبی یا رژیم گمرکی در مرز بین دو کشور به میان می‌آید، مطلقاً علاقه‌ای ندارند. قزاقستان و ترکمنستان نیز به همین میزان علاقه‌ای به درگیری‌های مرزی میان قرقیزستان و تاجیکستان نشان نمی‌دهند. موارد مشابه زیادی در این منطقه وجود دارد.
تاکنون به طور مطلق هیچ نشانه‌ای از آن به نظر نمی‌رسد که در قالب پنج‌جانبه نه‌تنها مشکلات مربوط به روابط دوجانبه کشورهای منطقه حل و فصل شده باشند، بلکه مورد بررسی قرار گرفته باشند. تنها کشوری که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود و تعدادی عوامل دیگر، قادر به ابتکار در زمینه همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای است، ازبکستان است. در واقع آغازگر نشست‌های مشورتی سران آسیای مرکزی «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان است. اما با توجه به نتایج موجود، به نظر می‌رسد که هنوز برای غلبه بر منافع خودخواهانه چهار کشور دیگر و متقاعد کردن آنها به مزایای قالب‌های پنج‌جانبه نیاز به زمان به مراتب بیشتری است.
فارس: بازیگران اصلی خارجی (روسیه، چین، آمریکا، اتحادیه اروپا، ، ایران، هند، ترکیه و غیره) نسبت به روند همگرایی در آسیای مرکزی چه نظر دارند؟
کنیازف: قالب‌های زیادی برای گفت‌وگوهای بین بازیگران خارجی و کشورهای آسیای مرکزی شکل گرفته‌اند که در آنها رهبران این منطقه سعی می‌کنند به عنوان یک نهاد واحد به نظر بیایند. قالب گفت‌وگوی «آسیای مرکزی+ژاپن» از سال 2004، «اتحادیه اروپا+آسیای مرکزی» و «آسیای مرکزی+کره» از سال 2007، «آسیای مرکزی+آمریکا» از سال 2015، «آسیای مرکزی+هند» (در آغاز سال 2021 آمریکایی‌ها تلاش کردند افغانستان را هم به آن اضافه کنند) و «آسیای مرکزی+روسیه» از سال 2019 به این طرف وجود دارند. در ادامه این روند در سال 2020 قالب «آسیای مرکزی+چین» و در نهایت در سال 2022 «آسیای مرکزی+شورای همکاری کشورهای عربی خلیج فارس» نیز ایجاد شد.
با این حال بدون توجه به وجود بسترهای فوق، تقریبا همه اقدامات عملی در قالب‌های دوجانبه و گاهی چندجانبه صورت می‌گیرند که به طور کامل و همزمان 5 کشور آسیای مرکزی در آنها حضور نمی‌یابند. حضور چندچانبه کشورهای منطقه بیشتر در ساختارهایی به نظر می‌رسد که مرتبط با بازیگران خارجی هستند مانند سازمان پیمان امنیت جمعی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و...
چندجانبه‌گرایی فعلا در سطح اعلامیه وجود دارد. به عنوان مثال اگر به نشست سران «آسیای مرکزی+چین» که در ماه مه سال جاری میلادی در «شیان» برگزار شد توجه کنیم، خواهیم دید که قالب «5+1» بیشتر ماهیت اعلامی داشت و توافقات مشخص چین با هر یک از کشورهای منطقه در سطح دوجانبه انجام شد.
معتقدم که بازیگران خارجی متوجه فقدان ظرفیت همگرایی منطقه‌ای در آسیای مرکزی حداقل برای آینده قابل پیش‌بینی هستند.
برگزاری نشست‌ها در قالب «5+1» را می‌توان به گونه‌ای احترام قائل شدن به جاه‌طلبی‌های نخبگان حاکم کشورهای منطقه تلقی کرد. نباید فراموش کرد که نام «آسیای مرکزی» در سال 1993 توسط «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهور پیشین قزاقستان با حمایت‌های فعال آمریکا مصطلح شد. این اقدام به نوعی به معنای مدعی شدن برای اجرای نقش «مرکزی» در آسیا بود و در عین حال امتناع نخبگان سیاسی 5 جمهوری شوروی سابق از قیمومیت روسیه را به نمایش می‌گذاشت. در هر صورت نام منطقه جا افتاده شد، اما در عمل آسیای مرکزی منطقه واحد و یک‌دست نبوده، منافع کشورها به شدت رقابتی بوده و در جهات مختلف و گاهی مخالف هم دنبال می‌شوند.
پایان پیام/ح
