معماری هم‌افزائی اجتماعی در تحول راهبردی نظام تربیت

اردوان مجیدی

 تعلیم و تربیتی شایسته فرزندان ایران است که به جای کتابهای درسی کلیشه شده، با تجربه زندگی واقعی در مدرسه، با استفاده از منابع یادگیری متنوع، فرایند کشف را تجربه کنند، ابعاد مختلف شخصیت و فرهنگ بچه‌ها به صورت مطلوب شکل بگیرد، متناسب با نیازهای واقعی، هر شاگرد مسیر متفاوتی را طی کند، تا استعدادهایش با توجه به توانمندیها، خصوصیات شخصی و شرایط جامعه، شکوفا شود، و بستر رشدشان در ابعاد مختلف عاطفی، معنوی، نظری، اخلاقی، ادبی، هنری، جسمی، تعامل اجتماعی، اقتصادی و مهارتی فراهم شده باشد.

نظام تربیت دو ماموریت اصلی دارد؛ اول: تربیت و تمهید رشد همه جانبه فرزندان ما برای ایفای نقش موثر در جامعه امروز، دوم: ساختن تمدن اسلامی پیشرفته آینده. اما نظام رسمی، این ماموریتها را فراموش کرده، و بجز شعار، عملا فقط بر برخی تعالیم نظری متمرکز می‌شود.

چند سازوکار معیوب، پیش فرض لایتغیر نظام رسمی است. آموزش ماشینی با کتابهای درسی یکسان، بدون توجه به تفاوتهای شاگردان و شرایط محیطی، الگوی ارزیابی کور و محدود، آزمونهای با جوابهای همگرا، و بازماندن از تفکر واگرا، یک گردونه حفظ محور را ایجاد کرده است.

صنعت ناسالم کنکوری نیز در این فضای گل آلود میدان یافته، و طیفی از مدارس غیر دولتی و شبه غیر دولتی نیز در آن جولان می‌دهند.

اقدامات حاکمیتی در درمان بیماریهای مزمن نظام تربیت، در دو طیف از تدابیر ناکارآمد خلاصه می‌شود. یا می‌خواهد با راه حلهای ساده انگارانه و  اقدامات سطحی آن را حل کند. یا به بیان گزاره‌های کلی و زیبا در اسناد اکتفا کرده، که معلوم نیست چگونه امکان فرود آمدن در مدارس را پیدا می‌کنند.

در هر دو طیف این اقدامات، سازمان رسمی حاضر نیست تغییری اساسی در بافت نظام صنعتی تعلیم و تربیت بدهد.

و سازمانی با نظامی فرسوده، متمرکز، محافظه کار، لَخت و عریض، که برداشتن یک قدم کوچک در تحول، با هزینه و زمان فراوان در آن انجام می‌شود.

اما در بافت تمدنی جدید، یک الگوی واحد، پاسخگوی نیازهای متنوع و به سرعت در حال تغییر جامعه نیست، و رویکردها و الگوهای متنوع و متعدد لازم است.

در این میان طیفی از فعالان دلسوز تعلیم و تربیت، به صورت خودجوش و بسیجی‌وار، با جرات، پیش فرضها و شالوده‌های نظام صنعتی را زیرسوال برده، و بنای تعلیم و تربیت بومی نوینی را مبتنی بر مبانی معرفتی اسلامی، در قالب الگوهای متنوع، پایه‌ریزی می‌کنند.

الگوهائی که شالوده‌های نظام رسمی را به چالش کشیده، ابرانگاره (یا پارادایم) جایگزینی را به صورت عینی و عملیاتی پیش‌رو قرار می‌دهند.

گریزهائی در نظام تربیت آینده را می‌توان در بافت برخی از رویکرد‌های مدرسه‌ای نوآورانه لمس کرد. مدرسه‌هایی تحولی که با هدف ترسیم پیش نمونه‌ای از این نظام برتر طراحی و ایجاد شده اند. رویکردهائی که از جمله در آن، مفهوم شاگرد، کلاس، درس، کتاب درسی، منابع آموزشی و چیزهای دیگر تغییر ماهیت می‌دهد.

شاگردان و مربی در فضای مدرسه،‌ با مشی استاد و شاگردی زندگی می‌کنند. شاگرد مطالب انتزاعی را در کاربردها و فضای عینی (از جمله در کلاسهای با موضوعات کاربردی، گردشهای علمی متعدد، و غرفه‌های عملی) یاد می‌گیرد،‌ و به جای حفظ طوطی‌وار، بصیرت و شناخت او بصورت تدریجی افزایش می یابد.

رویکردهائی که در آن، تربیت قرآن محور دینی و آموزش کلاسیک ترکیب شده، و تلفیقی از رویکرد سنتی حوزه علمیه (نه شکل جدید آن)، مدارس و دانشگاه ایجاد شده است. قرآن و تعالیم اهل بیت علیهم السلام، محور معرفت شناسی و تعلیمات قرار می‌گیرد. هر شاگرد به اندازه استعدادها و توانمندیهای خودش یاد می‌گیرد، و پیشرفت او به جای سنجیده شدن با معیارهای ثابت و با دیگران، تنها با خودش مقایسه می شود. شاگردان کم توان در کنار شاگردان عادی و پرتوان،‌ با هم زندگی واقعی را در یک فضای اجتماعی تجربه کرده، و هر کدام با سرعت مناسب خود حرکت کرده، و پای همه به هم و کتاب درسی زنجیر نمی‌شود.

بستری که سلامت جسمی و روانی شاگردان، را تمهید می‌کند؛ به آنها اعتماد کرده، امنیت روانی و فیزیکی مناسبی را ایجاد نموده، شاگردان برای یادگیری با شوق به صورتی خودانگیخته تلاش کرده، و بطور جدی از فناوری اطلاعات بهره می‌برند. و این فقط نمونه‌هایی از تلاش ابرانگاره‌شکنانه مدارس تحولی متعددی است، که امروز تعداد زیادی از نمایندگان آنها در این جمع حضور دارند.

و البته این ابرانگاره‌شکنی، بی هزینه نبوده، و بعضا دشمنی‌های فراوانی را به جان خریده است. از فضا سازی روانی منفی، بخشنامه‌های محدود کننده، تا اقدام به تعطیل. حتی برخی حمایتها، با این فشارهای روانی، در پیچ و خم اداری متوقف می‌شود.

رویکردهای برخی از مدارس تحولی، با ارائه الگوهای عملی، نظامی وسیع، منسجم، با بسترهای غنی نظری، محتوائی، سیستمی و نرم افزاری، مطالبه اجتماعی برای تحول را در مدارس دیگر و در نظام رسمی ایجاد می‌کنند.

این رویکردها در حال حاضر با سرعت قابل توجهی در حال انتشار در مدارس متعددی در کشور و خارج از کشور، و حتی بعضا در بخشنامه‌های رسمی است، و به نظر می‌رسد به صورت جدی در شکل گیری گفتمان تحولی در فضای اجتماعی فعالان تربیت، تاثیر گذار است.

ما نه فقط عمل می‌کنیم، بلکه در تبیین معماری این حرکت خودسازمانده و هم‌افزا در استفاده از ظرفیت مردمی، در تعامل با ساختارهای حاکمیتی تلاش می کنیم. این معماری در قالب یک راهبرد نهادی ملی، پیشنهاد و دنبال می‌شود. در این معماری، در یک حرکت نرم و کم‌چالش، از عقل و خلاقیت جمعی و توان مردم، برای تحقق الگوهای مختلف که به نیازهای متنوع جامعه جدید پاسخ دهند، در تعامل با نظام رسمی کنونی، و در چارچوب حاکمیت، استفاده می‌شود.

هر چند که ارائه این معماری در قالب یک سند هم‌افزائی نهادی و اجتماعی، با سکوت اغلب حوزه‌های حاکمیتی، و القای نادیدن آن و بعضا تعبیر مزاحم (نظام متمرکز کنونی)، مواجه شده و البته این خارج از انتظار نبوده است.

برخی از حوزه‌های حاکمیت، این معماری را مورد توجه قرار داده‌اند. هر چند که این تلاش فعالان و آن معماری، به شدت با مقاومت بقیه سازمان رسمی مواجه است.

به نظر می‌رسد تنها اگر اجازه داده شود، که الگوهای متنوع تربیتی، مبتنی بر یک معماری منسجم، در چارچوب راهبردی حاکمیت، هم‌افزا شوند، تحول نهادی و در بطن جامعه، به تدریج، به نرمی و به صورت خودانگیخته اتفاق خواهد افتاد.  ضمن آنکه به رسمیت شناختن این تلاش فعالان و معماری حرکت آنها، و تنظیم مقررات و معادلات تحول نظام رسمی بر این اساس، تسریع کننده آن خواهد بود.

تنگنای اصلی تحول نظام رسمی، متعهد نبودن به ماموریت اصلی خود، و باور نکردن تغییر ابرانگاره تربیت است. تا زمانی که نظام تربیت فقط خود را مامور تعلیم برخی مباحث نظری دانسته، و ساختارهائی نظیر کتاب درسی و قالب بندی اهداف آموزشی، به عنوان پیش فرضهای لایتغیر باور شده، و نظام تربیت نه تنها خود جرات تغییر آنها را نداشته باشد، بلکه اجازه هیچ تلاش خودجوشی را در این زمینه به مردم نیز ندهد، همه اقدامات تحولی به همان صنعت کنکوری ختم خواهد شد، و تحول و برچیدن کنکور شعاری بیش نخواهد بود.

 تحول، بجز تلاش خودانگیخته مدارس تحولی، نیاز به اعتماد حاکمیت به مردم، و رهبری معمارانه و مدبرانه‌ آن دارد.

انتهای پیام/

از شما صاحبنظر گرامی در حوزه تعلیم و تربیت هم دعوت می کنیم، از نویسندگان، ممیزان و اعضای هیئت تحریریه پنجره تربیت باشید. برای ارسال مطالب و عضویت در هیئت تحریریه، از طریق ایمیل FarsPanjarehTarbiat@gmail.com مکاتبه فرمائید.