گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس؛ یکی از ملزومات تحقق اقتصاد دانش‌بنیان، تنظیم‌گری و ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها و نهادهای مختلف برای افزایش سطح فناورانه در حوزه‌های مختلف است که در نهایت به ارتقاء بهره‌وری و تأثیرگذاری بر اقتصاد کشور منجر می‌شود. تشکیل ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان گامی در این جهت است که در دوره جدید معاونت علمی و فناوری برداشته شده است.
بسط یک تجربه موفق برای تشکیل ستادهای راهبردی
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در سال 1385 بر مبنای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد تا توسعه علم و فناوری در کشور را سرعت بخشد و بعد از حدود 15 سال فعالیت، در حال گذراندن نسل چهارم خود است.
تلاش برای افزایش سطح فناوری در کشور، پیش‌تر از معاونت علمی، به صورت پراکنده در دستگاه‌های مختلف انجام می‌شد و نمونه موفق آن ستاد ویژه توسعه فناوری نانو بود که در پاییز ۱۳۸2 تشکیل شد و با تأسیس معاونت علمی و فناوری، در ذیل آن و در کنار دیگر ستادهای توسعه فناوریهای راهبردی قرار گرفت. در واقع، تجربه موفقیت‌آمیز این ساختار به الگویی جذاب برای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تبدیل شد تا در زمینه‌های راهبردی دیگر هم ستاد تشکیل دهد.
توسعه طرح‌های فناورانه در هر دوره از معاونت علمی و فناوری، به عهده ستادهای آن است.
ستادهای توسعه فناوری ایران، بیشتر شبیه به آژانس‌های نوآوری است که در کشورهای مختلف وجود دارد. در الگوی طراحی این آژانس‌ها، مداخلات حمایتی دولت در توسعه فناوری و بازار فناوری انجام می‌شود. آژانس‌های نوآوری در حوزه‌های حمایتی توسعه نوآوری مانند حل نارسایی‌های بازار، حل چالش‌های ملی، توسعه صنایع جدید و آزمایش سیاست‌ها فعالیت می‌کنند. در برخی کشورها نیز ساختارهایی با مدل مشورتی تحت عنوان «شوراهای ملی علم، فناوری و نوآوری» وظیفه توسعه فناوری را بر عهده دارند.
ضعف‌های ستادهای توسعه فناوری و کندی پیشرفت‌های فناورانه
تعداد ستادهای توسعه فناوری در سال 1396، به 16 عدد و در سال 1401، به 11 عدد رسید. بر خلاف تجربه مثبت ستاد نانو در توسعه علم و فناوریهای نانو، برخی از این ستادها در انجام مأموریت خود ناکام ماندند. مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، در گزارشی به بررسی دلایل ضعف این ستادها پرداخته است.
بر اساس این گزارش، این ستادها در تأمین مالی ضعف دارند و به جز تعداد معدودی از آن‌ها، ردیف بودجه مشخصی در قانون بودجه سالیانه ندارند. بر اساس برنامه بودجه سال 1402، ستادهای توسعه فناوریهای فوتونیک و لیزر، نانو و میکرو، علوم و فناوریهای شناختی، علوم و فناوریهای سلول‌های بنیادی، زیست‌فناوری و فناوریهای فضایی و حمل‌و نقل پیشرفته ردیف بودجه مشخص دارند و معاونت علمی و فناوری بایستی بودجه سایر ستادها را با ردیف ستادهای توسعه فناوریهای نوین تأمین نماید. رقم بودجه برخی از این ستادها نیز نسبت به سال قبل بدون تغییر مانده است.
بر اساس گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، نظام ارزیابی و نظارت بر این ستادها نیز به طور مطلبوب وجود ندارد و همچنین سازوکار مناسبی برای اولویت‌بندی طرح‌های فناورانه در هر حوزه وجود ندارد. نبود شناخت مناسب از اولویت‌ها در عمل موجب می‌شود برخی از طرح‌های فناورانه با تأخیر در کشور اجرا شوند.
از طرفی جایگاه این ستادها نیز در نظام نوآوری کشور و در بین بازیگران مختلف مشخص نیست. این امر موجب آن می‌شود که هماهنگی ستادها در ارتباط با دستگاه‌های اجرایی و بخش خصوصی به خوبی صورت نگیرد و به طور کلی میزان ارتباط یک ستاد با سایر دستگاه‌ها به میزان ارتباطات دبیر آن وابسته است.
اصلاح ساختار ستادها با تمرکز بر اولویت‌های اقتصاد دانش‌بنیان
روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، اواسط بهمن‌ماه سال گذشته خبر از تغییر ساختار ستادها در معاونت علمی و فناوری داد و اعلام کرد: یکی از اقدامات معاونت علمی در دور جدید، تقسیم ستادها به دو حوزه «ستادهای توسعه فناوری موضوعی» و «ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بخشی» است.
معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری در دوره جدید خود، 19 ستاد دارد.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در دوران دولت سیزدهم و در نسل چهارم خود، با تغییرات ساختاری ویژه‌ای مواجه شده است. اولین تغییر، اضافه شدن مأموریت پیگیری تحقق اقتصاد دانش‌بنیان بود و به همین دلیل در دوره جدید، ستادهای توسعه فناوریهای راهبردی به 8 عدد کاهش یافت و 11 ستاد مجزای دیگر برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ایجاد شده است.
بر اساس ساختار جدید معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، ستادهای توسعه فناوریهای راهبردی قرار است وظیفه ارتقای فناوری را در زمینه‌های اپتیک و کوانتوم، ارتباطات، سلول‌های بنیادی و پزشکی دقیق، مواد و ساخت پیشرفته، علوم شناختی، فناوریهای مالی و حکمرانی، هوش مصنوعی و رباتیک و فناوریهای نانو و میکرو به دوش بکشند.
از طرف دیگر ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان قرار است در زمینه‌های اقتصاد دیجیتال، اقتصاد انرژی، حملونقل، پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی، سلامت، غذا و کشاورزی، آب، اقلیم و محیط زیست، ماشین‌سازی و تجهیزات صنعتی پیشرفته، معدن و صنایع فلزی، گیاهان دارویی و طب سنتی و عمران و ساختمان به نقش‌آفرینی بپردازند.
بر اساس شیوه‌نامه اجرایی، این ستادهای جدید بایستی در ۶ حوزه سیاست‌گذاری، آینده‌نگاری، تنظیم‌گری و تعاملات حاکمیتی، نفوذ فناوری در بخش‌های اقتصادی، ارتقاء زیرساخت‌ها، بازارسازی و حمایت از توسعه صادرات و جهت‌دهی به ظرفیت‌های انسانی، پژوهشی و فناورانه فعالیت کنند.
جواد مشایخ، معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در معاونت علمی و فناوری در خصوص تعریف دو نوع ستاد با مأموریت‌های توسعه فناوری و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، اظهار کرد: برخی از این ستادها همچون انرژی و حملونقل قبلا شکل گرفته بودند که محورشان عمدتا توسعه فناوری بود. اما ناظر به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، در حوزه‌های خاص و راهبردی، ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان شکل گرفتند.
ستاد توسعه فناوریهای فرهنگی نرم نیز چندین سال است که با حفظ مأموریت‌ها، ساختار سازمانی و نیروی انسانی، ذیل دفتر توسعه اقتصاد خلاق و فناوریهای نرم در معاونت توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بازتعریف شده است.
ارتقاء فناوری با ستادهای تخصصی
مقایسه ساختارهای جدید این ستادها با ساختار سال‌های قبل نشان می‌دهد که برخی از ستادهای توسعه فناوری که قبلا نیز وجود داشتند، تخصصی‌تر شده‌اند و یا برخی از آن‌ها هم در ستادهای توسعه فناوری راهبردی و هم در ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان پخش شده‌اند. برای مثال تا پیش از این، توسعه فناوریهای مربوط به اپتیک و کوانتوم و مواد پیشرفته بر عهده یک ستاد بود و در حال حاضر به دو ستاد مجزا تبدیل شده است.
به نظر می‌رسد، چینش ساختار جدید برای ستادها در معاونت علمی و فناوری متناسب با مأموریت ویژه تحقق اقتصاد دانش‌بنیان باشد. با وجود این تقسیم‌بندی جدید که احتمال می‌رود برخی از موارد ضعف ستادهای پیشین را تا حدودی حل کند، اما لازم است تا برای برخی دیگر از مشکلات مانند تعریف دقیق و شفاف جایگاه ستادها، اولویت‌های ملی و راهبردی و منابع مالی برای طرح‌های اولویت‌دار فناورانه نیز راه‌حل‌های مناسبی ارائه شود.
پایان پیام/
