خبرگزاری فارس - همدان: موقوفه بزرگش در یکی از محلات همدان واقع شده است، از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی گذشته کشور به ویژه همدان به شمار می‌آید فردی که سال‌هاست رخت از دنیا بسته اما موقوفاتش موجب شناخته شدن او شده و نام او را ماندگار کرده است.
علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک در دوره چهارم مجلس ملی یکی از دو نماینده همدان بود که به دلیل مخالفت با حکومت پهلوی پس از کناره‌گیری از ریاست هیات نظارت بانک ملی در زمان پهلوی اول، از کارهای دولتی کناره گرفت.
از موقوفات این شخصیت برجسته در همدان می‌توان به خانه اربابی، کتابخانه و درمانگاه اشاره کرد که از خدمات درمانگاهش اهالی چندین روستا به صورت رایگان بهره‌مند هستند.
بر همین اساس برای اینکه از این شخصیت برجسته همدانی بیشتر بدانیم گفت‌‌وگویی با خسرو محمدی نویسنده کتاب خانه تاریخی بهاءالملک که ابعاد تازه‌ای از این شخصیت را نمایان می‌کند، داشتیم.
نویسنده کتاب صحبت‌های خود را اینگونه آغاز می‌کند.
«بهاءالملک» موضوع پایان‌نامه من بود. اهل محله اعتمادیه بودم و همیشه برایم سوال بود مجموعه معماری که اینجاست متعلق به کیست؟ چه پیشینه‌ای دارد و چطور می‌توان آن را به جامعه معرفی کرد؟
به خاطر موضوع پایان‌نامه به اوقاف مراجعه کردم و با معرفی‌نامه اوقاف وارد آن مجموعه شدم.در همان مجموعه با کتابخانه مرحوم بهاءالملک آشنا شدم که کتابخانه‌ای ارزشمند و با قدمت بالاست.
با توجه به غنا و ریشه مجموعه به لحاظ تاریخی و فرهنگی کنجکاو شدم تا اطلاعات بیشتری از شخص و مجموعه بهاءالملک کسب کنم. هرچه قدر بیشتر جستجو می‌کردم سوالات بیشتری پیش می‌آمد و این فرآیند تا چاپ کتاب هشت سال طول کشید.
فارس: از شخصیت بهاءالملک بفرمایید؟ و از چه زمانی در همدان مستقر بوده است؟
محمدی: بهاءالملک از خاندان قراگوزلو بوده است این ایل در حدود دوران صفویه در نقشه جغرافیای سیاسی ایران ظاهر می‌شود و در دوره قاچار به اوج تکامل سیاسی می‌رسند و صاحب مناصب حکومتی و دیوان سالاری سطح بالایی می‌شوند.
در دوره پهلوی دوران افول این ایل شروع می‌شود که در دوره انقلاب اسلامی از صحنه سیاسی کشور به طور عام و از همدان به صورت خاص خارج می‌شوند.
کار تازه‌ای که در این کتاب شده و کم‌نظیر است اینکه تعریف تازه‌ای از جغرافیای استان همدان شده که در هیچ منبعی نیامده است.
در این کتاب برای اولین بار از دو واژه تخصصی در جغرافیای سیاسی و معماری استان همدان به اسم «معماری قلعه‌ای» و «نهان‌گاهی» نام برده شده است که معماری قلعه‌ای همان معماری است که به ایل قراگوزلو برمی‌گردد و معماری نهان‌گاهی همان معماری دستکنده‌هاست که به اسم ارزانفود و سامن شناخته می‌شود.
بهاءالملک از لحاظ تیره و خاندان از قراگوزلوها بود اما خوانین قراگوزلو اصولا در همدان زیاد خوشنام نیستند ولی خاندان بهاءالملک استثنا هستند، افرادی به شدت فرهنگی، مردمی و نوعدوست و صاحب فضل و کمال.
بهاءالملک در اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی دوران بلوغ سنی، سیاسی و تکامل اجتماعی خود را طی کرده و صاحب مناصب است به طوری که در جامعه خود اثر می‌گذارد و تاثیر می‌پذیرد و ایجاد پایه و سنگ بنای این موقوفه را در استان همدان دارد.
فارس: بهاءالملکی‌ها فقط در همدان بودند یا در کشور هم از این خاندان وجود داشت؟
محمدی: قراگولوزها در چند نقطه از کشور بودند اما بهاءالملکی‌ها به طور کلی در همدان بودند هرچند بهاءالملک فرزندی هم نداشت.
فارس: دلیل وقف این موقوفات به علت نداشتن فرزند بود؟
محمدی: خیر، به این دلیل نبود بلکه اینها افرادی بودند که در گذشته هم پدربزرگ و سایر اجداد آنها هم کارهای خیریه انجام می‌دادند و نگاه ایشان نیز فراتر از این بود.
بهاءالملک در این موقوفات سعی کرده عده زیادی از مردم همدان را زیر پوشش موقوفه خود قرار دهد و کسی بوده که در بزرگداشت ادبا و حمایت از آنها نیز همت بالایی داشته است، مثلا از ادیب پیشاوری حمایت کامل می‌کرد به طوری که او را در خانه خود سکنی داده بود، یا اینکه برادر خود اعتمادالدوله را تحت حمایت خود داشت که نام محله اعتمادیه نیز برگرفته از اوست. همچنین حامی مرحوم دهخدا برای چاپ مجموعه امثال الحکم و... هم بود.
فارس: منش سیاسی بهاءالملک چگونه بود و در برابر فشارهای سیاسی چگونه برخورد می‌کرد؟
محمدی: بهاءالملک در دوران تصدی‌گری در بانک ملی تهران نیز منش سیاسی خاصی داشت با وجود تحمیل‌هایی که در دوران رضاخان نسبت به بعضی از مسوولان و اشخاص می‌شد مبنی بر اینکه سندی را امضا کنند یا هدایایی را به پادشاهان و اطرافیان ببخشند، او با وجود اینکه قدرت زیادی نداشت، با رضاخان زاویه داشت، کاری خلاف واقع نمی‌کرد، او انسان آزاده‌ای بود.
در پیچ و خم ابعاد شخصیتی این شخص که ورود می‌کنیم متوجه می‌شویم نگاه ایشان نگاه جامعی بوده است؛ بهاءالملک حقوقدان بود و مترجم زبان فرانسه و شخصیتی بود که به جامعه نگاه بسیطی داشت.
فارس: از بنای موقوفه بهاءالملک بفرمایید
محمدی: طبق نقشه‌ای که در کتابخانه این بنا پیدا کردیم این بنا مربوط به سال ۱۳۰۲ است که بالای آن نیز به فرانسوی نوشته شده خانه بهاءالملک و نام این کتاب نیز برگرفته از همین است.
این خانه سبک ایرانی - فرنگی دارد و به نوعی سبک التقاطی است زیرا در زمان ساخت این بنا کسانی از فرانسه به ایران می‌آمدند یا از ایران به فرانسه می‌رفتند بنابراین علم معماری وارد ایران شد و خانه بهاءالملک نیز از آن معماری مانده است؛ تاریخ سنگ بنای این خانه بر اساس این نقشه سال ۱۳۰۲ است اما از آن سال تاکنون دچار تغییر و تحولاتی شده است.
فارس: علت تغییر و تحولات در بنا چیست؟
محمدی: یکی از دلایل این تحولات به خاطر وقفی بودن بنا است زیرا وقف باعث می‌شود که خیلی از بناهای ما باقی بماند چون موقوفه صاحب درآمد است.
فارس: این بنا از ابتدا خانه بوده است؟
محمدی: بله این خانه یک سیر تکاملی را طی کرده در مرحله اول خانه بهاءالملک بوده چون ما در کتابخانه وی اسنادی را یافتیم که گواه این موضوع بود سپس در سال ۱۳۳۲ به درمانگاه وقف تبدیل شده و رقباتی برای آن در نظر گرفته می‌شود.
فارس: نیت وقفی بهاءالملک طی این سال‌ها اجرا شده است؟
محمدی: از این فرد اموال و املاکی مانده است که صرف درمانگاه می‌شود و افرادی که باید از آن استفاده کنند، هم خود مشخص کرده است، اسناد و مدارک و مستندات آن وجود دارد که از آن سال مرتب اجرای نیت شده اما در مقاطعی اجرای نیت دچار شدت و ضعف شده است مثلا در سال ۱۳۴۲ زلزله مهیبی در همدان رخ داده که خیلی از آن روستاهایی که در موقوفه بهاءالملک بودند، خالی از سکنه شده‌اند.
فارس: در مورد کتابخانه بهاءالملک هم برایمان بگویید و اینکه چه کتاب‌هایی در آن یافت شده است؟
محمدی: موقوفه بهاءالملک دووجهی است هم درمانی و هم فرهنگی که وجه فرهنگی آن به کتابخانه برمی‌گردد، کتاب‌هایی که جمع‌آوری کرده بهترین بودند.
نسخه‌های موجود بهترین چاپ انتشارات و خط را داشتند به طوری که مجموعه چاپ سنگی، نسخ خطی و نسخ کتاب‌های افست و امثالهم را که منبع غنی برای ما و کشور است در آن یافت شده است.
این کتابخانه از سال‌های گذشته دست نخورده باقی مانده بود که با ورود به آن توانستیم ضد عفونی کرده و نسخ خطی آن را جدا کنیم و به موزه وقف ارجاع دهیم، به نظر من ماندگاری آنها تاکنون لطف پروردگار بوده است؛ در این کتابخانه ۸۲ نسخه خطی وجود داشت و مجموعه کتاب‌هایش ۸۰۰ نسخه بود که همه آنها به موزه وقف انتقال یافت.
فارس: با توضیحاتی که در خصوص ایشان دادید، اگر بخواهید تعریفی از این شخصیت اثرگذار داشته باشید چه خواهد بود؟
محمدی: بزرگترین واقف همدان به همراه سیف‌الدوله؛ کسی که سنت معماری ارزشمندی را به یادگار گذاشته و مقبره ایشان از منحصربه فردترین مقابری است که در دوران معاصر شناخته شده زیرا به لحاظ شکل و ساخت مایه و بخش‌هایی که دارد، خاص است.
او میراث‌دار میراث واقفینی است که در گذشته در همدان بودند مانند خواجه رشیدالدین فضل‌الله که دنبال ایجاد مجموعه‌های بزرگ فرهنگی - درمانی بودند کسی که جامعه هدفی برای درمان در موقوفه در نظر گرفتند تا همیشه از آن بهره‌مند شوند.
موقوفه‌ای که ایشان در نظر گرفته رقباتی داشته که تا وقتی انسان است، درمانگاه خدمت‌رسانی خواهد داشت و این افراد نسل در نسل بیمه عمر هستند، ۳۲ روستا در وقف نامه آمده که در چهار شهرستان استان در همدان، بهار، کبودراهنگ و فامنین پراکنده هستند.
فارس: سپاسگزارم از پاسخگویی شما؛ اگر مطلب خاصی هست بفرمایید.
محمدی: ممنونم از حسن توجه شما به این موقوفه که هنوز خیلی‌ها این شخصیت بزرگ و وقف آن را نمی‌شناسند.
اما باید بگویم در همین راستا تابلویی مصور از موقوفه بهاءالملک توسط یکی از هنرمندان به شیوه خط و نقطه کشیده شده که این تابلویی اصیل است، تمام مولفه‌های تابلو برگرفته از بهاءلملک است و در موزه نصب شده است.
انتهای پیام/ ۸۹۰۰۳/
