به گزارش خبرگزاری فارس از بجنورد، استان خراسان شمالی، دیاری از ایران که در گوشهی دنجی از نقشهی این سرزمین پناه گرفته و اگرچه خودش بهتنهایی هدف سیروسفر افراد نبوده اما از قدیم در مسیر جاده ابریشم و عبور و مرور کاروانیان زیادی قرارگرفته است.
گذشته از آن زائران بسیاری نیز هر بار که راهی مشهدالرضا هستند، خستگی راهشان را در کنار و گوشهای از این استان به درکرده و به سمت زیارت امام رضا(ع) روانه میشوند.
اگر مسؤولان استانی بتوانند اتومبیل مسافران راکمی بیشتر معطل کنند بهانهها و یا بهتر بگوییم دلایل متعددی برای نگهداشتن مسافر، توریست و یا گردشگران در خراسان شمالی خواهند یافت که در حال حاضر غفلت عجیبی از آن صورت گرفته است.
مقام معظم رهبری در سفر سال ۱۳۹۲ خود به این خطه فرمودند: اینجا در این مسیر هرساله میلیونها گردشگر دارید، آمارها مختلف است برخی میگویند ۲٠ میلیون و برخی دیگر ۱٠ میلیون گفتهاند که زائرین مشهد نیز ازاینجا عبور میکنند اگر وسایلی فراهم شود که اینجا یک روز، نه همه بلکه بخشی از اینها در استان متوقف شوند ببینید چه تأثیری در استان خواهد گذاشت.
ایشان در سفر خود به شهر اسفراین در این خصوص فرمودند: آنچه در مورد این شهر تاریخی و کهن، خوب است که در ذهن ما، بخصوص در ذهن جوانهای عزیز این شهر باشد، این است که این شهر در طول تاریخ، خاستگاه بزرگان علمی و فرهنگی و سیاسىِ متعددی بوده است. در طول تاریخ، ادبا و شعرا و فقها و صاحبان تفکر و اندیشه از این شهر برخاستهاند و نام «اسفراینی» در میان بزرگان تاریخ ما، نام مکرری است. امروز هم شهر اسفراین بااستعداد طبیعی و انسانىِ خود میتواند خاستگاه بزرگان و اندیشمندان باشد.
بلقیس ایران، در دل خراسان شمالی است
اسفراین شهری در استان خراسان شمالی که وجهتسمیه آن بیربط به همجواری با جاده ابریشم نداشته و ازآنجهت مردمانش به سپرآئین شهرت یافتهاند که همیشه به خاطر حمله اقوام مختلف و خطرات ناشی از در مسیر راه قرار گرفتن، سپر به دست و آماده دفاع بودهاند؛ اما بعد از دوره قاجار زمزمههای نام دیگری برای این شهر به گوش رسید که حالا موردتوجه باستانشناسان مختلف قرارگرفته است.
بلقیس شهر قدیمی و رازآلودی که در سه کیلومتری جنوب غربی اسفراین قرار دارد و ۲٠٠ هکتاری را از آن خودکرده که البته حالا به ۱۸٠ هکتار تقلیل یافته و اگر مراقبتهای لازم صورت نگیرد بعید نیست که در آینده از این ظرفیت عظیم توریستی و البته جهانی چیزی باقی نماند.
مسوولان از خواب زمستانی بیدار شدند
حوالی سال ۱۳۵۲ وفور اخبار حفاریهای غیرمجاز در شهر باستانی بلقیس برخی را از خواب ناز بیدار کرد و باعث شد که باستان شناسان به فکر چارهای برای این میراث ملی باشند و در حداقلترین حالت حریم شهر را علامتگذاری کنند تا از بین نرود؛ این در حالی است که سالها پیش از آن، شهر بلقیس در معرض چپاول افسران انگلیسی قرارگرفته و بسیاری از عتیقههای آن از جملهها سکههای ضرب شده در دوره ایلخانان به ترکیه برده شده و در حال حاضر نیز در موزه ترکیه نگهداری میشوند!
جای تعجب دارد که چرا سالهای مدیدی از این شهر تاریخی غفلت شده و بعد از گذشت چند دهه اولین کاوش مبنی بر حریم شهر در سال ۵۲ آغازشده درحالیکه شروع حفر و غارت از ۱۲٠٠ به بعد انجامشده است؛ البته در دوره پهلوی چنین تغافلی از سرمایههای ملی و حیفومیل شدن آن توسط بیگانگانی که در سرزمین ما تفرج و تروح میکردند اصلاً دور از انتظار نیست.
باستان شناس آلمانی در بلقیس/اولین بازدیدکنندگان خارجی شهر بلقیس
کمتر علاقهمندی به حوزه میراث فرهنگی است که نام اشمیت باستانشناس آلمانی را نشنیده باشد. این فرد در مسافرتش به ایران در سال ۱۳۱۶ هـ. ش از شهر بلقیس دیدن و نام اولین بازدیدکننده از این مجموعه تاریخی را از آن خود کرد که صحبت وی در مورد بلقیس موجب توجه دیگران به این منطقه شد.
اولین عکس هواییای که از این شهر ثبتشده توسط همین باستانشناس بوده و حالا با بررسی آن تصویر میتوان فهمید که از آن موقع تا به الآن از بخشهای زیادی از بنای این شهر ازجمله مدرسهی چهار ایوانی تخریبشده و به زمین کشاورزی تغییر کاربری داده است!
دیگر شخص خارجی که از بنای تاریخی بلقیس و ارگ آن نقشهبرداری کرده، پی.ام.سایکس یک افسر انگلیسی بوده که در سال ۱۲۷۲ به آنجا سفرکرده است.
جای تعجب و تلنگر دارد که میراث داخلی کشور ایران در نظر حاکمان وقت آن زمان بیاهمیت شمارده شده اما افراد خارجی نسبت به آنها حساس و مطالعه دقیقی داشتهاند.
نظر اسلام در مورد حفظ آثار باستانی
گمان نمیرود که هیچ جملهای بهتر ازجملهی «قید العلم بالکتابه» بتواند اهمیت حفظ آثار گذشتگان را بیان کند؛ چراکه تقیید و دربند کردن علم چه در کتابها و چه آثار بجای مانده از فرهنگ و سبک زندگی آنها همیشه مورداحترام و اهمیت اسلام قرار داشته و گذشته از آن درآیات متعدد قرآن آمده است که از بقایای نسلهای گذشته روی زمین عبرت بگیرید و از تجارب قدما بهره ببرید.
فارغ از آن، آیتالله سبحانی جملهی درخور توجهی در این مورد دارد که میگوید: نباید مانند یک کودک دبستانی که در پایان سال کتاب مدرسهاش را پاره میکند، آثار گذشتگان را از بین ببریم.
ضمن اینکه اسلام به سیروسفر بر روی زمین تأکید داشته و دائماً افراد را دعوت به سیر و ا فیالارض میکند. بهجز اسلام، مقام معظم رهبری نیز اهمیت زیادی برای آثار باستانی کشور قائل بوده که در ادامه سخنان وی، نیز خواهد آمد.
ارگ بلقیس دست کمی از ارگ بم ندارد
ارگ بلقیس بعد از ارگ بم دومین قلعه خشتی و گلی ایران است، اما اینکه چرا ارگ بم در یونسکو ثبت جهانی شده و برای مرمت آن سازمان جهانی نیز حاضر به ارائه بودجه بوده است، اما ارگ بلقیس در میان اهالی همان منطقه نیز غریب واقعشده سؤالی است که باید مسؤولان برای آن پاسخی دست و پا کنند و در مقام توضیح برآیند.
ارگ بلقیس بعد حفاریهای متعدد در سال ۱۳۸۸ به ثبت ملی رسیده است؛ این درحالیکه است که ارگ بم در سال ۱۳۷۹ ثبتشده و شاید همین تأخیر در ثبت موجب پیشرفت لاکپشتی آن در کاوش و مرمت بوده و البته اعتبارات لازم نیز به آن تعلق نگرفته است.
ارگ بلقیس با مساحتی بالغبر ۵۱ هزار مترمربع تقریباً یکچهارم ارگ بم وسعت داشته و شامل ۴٠ برج در اطراف آن است و با توجه به اینکه ارگ بم قدمتی ۹ هزارساله دارد برخی قدمت ارگ بلقیس را نیز ۴ هزار سال دانستهاند اما سند قطعی دال بر آخرین استقرار مردم در این شهر به سکه ضرب شده در اسفراین برمیگردد که مربوط به دوران حمله مغول به این منطقه است و ثابت میکند که قدمت شهر بلقیس تا هفتصد سال گذشته قطعی است.
از شهر تاریخی بلقیس چه میدانیم؟
طی ۹ کاوش انجامشده در این خطه بخشهای مختلف شهر موردبررسی قرارگرفته که دانستن نتیجه آن، اهمیت حفظ این مجموعه تاریخی را هویدا و آشکار میکند.
شهر بلقیس بخشهایی همچون شارستان، ارگ، تپهمنار، کوره سفالگری، آبانبار و مقبره شیخ آذری دارد که اگر در این مقال بخواهیم به جزئیات آن بپردازیم افسار قلم بر جریدهی خیال نشسته و کنترل و بازگرداندن آن به مسأله اصلی، دشوار مینماید اما از جهت مقرون به اذهان شدن این مرقوم توضیحی بهاختصار ذکر میشود.
شارستان: محلههای اصلی شهر که توسط یک دیوار گلی احاطهشده و قسمت اصلی آن مسجد جامع بوده که به تپهمنار معروف است.
تپه منار: مسجد جامع شهر که فعلاً در آخرین کاوش، بخشی از آن از زیرخاک بیرون کشیده شده و در قدیم دو مناره داشته است.
کوره سفالگری: اولین کوره سفالگری کشفشده در خراسان شمالی است که در آن ظروف سفالی لعابدار درست میشده است.
آبانبار: اتاقکی که در آن دایرهای به عمق ۵ متر در زیرزمین درستشده و آب و برف در آن قابل ذخیره بوده است.
مقبره شیخ آذری: شیخ فخرالدین طوسی اسفراینی یکی از بزرگان و شعرای این خطه که گمنام مانده و چندان معرفی نشده است و تاریخ حیات این عالم گرانقدر، به سال هشتم هجری برمیگردد و از آن روی نام خود را آذری خوانده که در آذرماه متولدشده است. مقبره شیخ، ۲ فضای معماری متفاوت دارد که بخش جنوبی آن بهعنوان نمازخانه و بخش شمالی مدفن وی است؛ این مقبره در سال ۹۹ کاملاً بازسازیشده است.
ارگ بلقیس: دارای چهل برج با ارتفاع ۱۱ متر که جزو بزرگترین قلعههای ایران بوده و اطراف آن را خندق فراگرفته است که نفوذ به شهر را دشوار مینماید.
هنر و معماری داخلی: ازجمله هنرهای بهکاررفته در معماری این قلعه، گچ کاریهای فاخر منار تپه و کاشیکاری موزاییککاری است اما در خصوص اشتغال نیز سفالگری و فلزگری شهرت داشته است.
کاووشهای لاکپشتی شهر باستانی بلقیس
با توجه به اینکه ۹ کاوش در فواصل زمانی سالهای ۵۲، ۸۸، ۸۹، ۹۰، ۹۱، ۹۳، ۹۴، ۹۶ و۹۷ در این منطقه انجامشده و بخشی از مرمت و کاوش موجب شناخت بیشتر است اما روند کار این پایگاه، لاکپشتی بوده و عجیبتر آن است که چرا پس از اولین کاوش رخداده در سال ۵۲ وقفهای ۲۶ ساله نثار این مجموعه شده است!
مسأله ارگ بلقیس مسأله ای استانی و حتی کشوری نیست و همت مسؤولان بینالمللی را میطلبد اما گویا مسؤولان به اهمیت و شناخت کافی در مورد این میراث ملی نرسیدهاند که اینچنین ناجوانمردانه از کنارش عبور کرده و البته باید در مقابل حقی که از مردم این استان در حال تضییع است در نزد مردم که نه در پیشگاه حضرت حق پاسخگو باشند.
حالا با همهگیری بیماری کرونا نیز بهانهای خوب برای فراموش کردن وعدههای دادهشده است و برخی نیز وعدهی حمایت و اعتبار دهی خود را فراموش کردهاند!
مجال بررسی روند ۹ کاوش صورت گرفته در این مکتوب وجود ندارد اما شاید خالی از لطف نباشد که نگاهی گذرا به مشکلات عدیده موجود داشته باشیم؛ چراکه برخی از این مشکلات به همین عدم توجه کافی برمیگردد.
اگر از مسؤولان در این زمینه سؤال شود قطعاً پاسخ خواهند داد که بودجه کافی نیست و این پاسخ نشانه این است که مدیران ارشد این حیطه، بدون تفکر و حسابوکتاب وعده میدهند و قبل سخن گفتن به اعتبارات موجود نظر نمیکنند.
موانع موجود بر سر راه جهانیشدن شهر تاریخی بلقیس
داستان حواله کردنها به آنجا میرسد که علیرضا نجفی مدیر اسبق پایگاه میراث فرهنگی خراسان شمالی در سال ۹۲ اظهار کرد: سال ۹۱ که مقام معظم رهبری به خراسان شمالی آمدند چهار میلیارد تومان اعتبار برای مرمت شهر بلقیس به تصویب رسید و همچنین مقرر شد که برای ثبت جهانی این ارگ تاریخی اقدام صورت گیرد اما متأسفانه تاکنون این اتفاق رخ نداده و ما را از سال گذشته به امسال حوالهکردند و حالا دوباره ما را به سال آینده امیدوار کردهاند.
حسین رحمانی، مدیر پایگاه تاریخی بلقیس اسفراین، نیز در گفتوگو با خبرنگار فارس در اسفراین اظهار کرد: تا سال ۹۷ ، ۹ فصل کاوش انجامشده است و در سال ۹۹ نیز پیشنهاد کاوش دادیم اما بودجه کافی نداشتیم؛ اکنون اولویت اول ما حفاظت و نگهداری از آثاری است که کشفشده اما با دریافت اعتبار در اولین فرصت کاوش و مرمت را انجام خواهیم داد.
وی گفت: هرچند که این ارگ تاریخی بهعنوان دومین بنای خشت و گلی کشور هنوز غریب و تنهاست و سایه کرونا بر سر این شهر سنگینتر از سایر آثار تاریخی کشور شده است اما باید امیدوار بود با برچیده شدن ویروس کرونا دوباره همان آب باریک رونق گردشگری را در این شهر تاریخی مشاهده کرد.
میراث ملی بلقیس مالک خصوصی دارد!
علیرضا نجفی مدیر اسبق پایگاه میراث فرهنگی خراسان شمالی در سال ۹۴ طی مصاحبهای گفته است: قلعه بلقیس، مالک خصوصی دارد و مالکان آن قلعه و سندهایی دارند که نشان میدهد زمینهای اطراف قلعه در اصلاحات ارضی واگذارشده و عقبنشینی آن بهراحتی امکانپذیر نیست.
یکی از مالکان اراضی اطراف قلعه نیز گفت: خود ارگ هم مالک شخصی دارد که از خانهای قدیم منطقه بوده است و سند آن مربوط به قبل از انقلاب است. یکی از دلایل اصلی تخریب ارگ این است که خاک آن را برای کشاورزی استفاده میکردهاند. زیرا خاک بناهای تاریخی برای کشاورزان مثل کود میماند.
فاجعه اراضی کشاورزی اطراف ارگ بلقیس
به گفته نجفی، کشاورزی و کشت سطحی در عرصه بلامانع است و از این موضوع نیز که بگذریم حفاری اینجا به حدی بوده که وقتی در زمینهای کشاورزی قدم میزدیم، باید حتماً جلوی پایمان را بهخوبی نگاه میکردیم تا داخل گودالها نیفتیم.
وی گفت: سال گذشته که مشغول کار در ارگ بودیم، پیرمردی داخل قلعه شد و گفت، من در گوشهی قلعه قهوهخانهای داشتم و برای مردمی که به حفاری مشغول بودند چای و غذا آمده میکردم البته از زمانی که برای این محوطه پایگاه زده شد، حفاریهای غیرقانونی هم کاهش پیدا کرد و شاید سالی یک یا دو بار با چنین مواردی مواجه شویم.
مشکل دکلهای برق اطراف مجموعه
رئیس اسبق پایگاه میراث فرهنگی اسفراین، همچنین درباره انتقال دکلهای برق که در عرصه قلعه نصبشده، تأکید کرد: موضوع جابجایی دکلها را بارها پیگیری کردهایم. از طریق نماینده استان در مجلس شورای اسلامی هم پیگیر بودهایم، زمانی که قائممقام وزیر نیرو سال گذشته به استان آمد هم این موضوع پیگیری و گزارشی هم توسط مشاوران وی تهیه شد، حدود یک میلیارد و نیم تومان برای جابجایی ۵٠ یا صد متری دکلها هزینه برآورد شده که تاکنون بینتیجه مانده است.
مشکلات ناتمام بر سر راه منطقه گردشگری بلقیس
بهمنماه سال گذشته طرح آسفالت کردن جادهی دسترسی به این شهر در کارگروه گردشگری استان مطرح شد و مبلغ ۵٠٠ میلیون تومان برای آن مصوب شد که این مسیر تا یک کیلومتر و نیم خارج از عرصه آسفالت شود که خبری مبنی بر انجام آن دیده نشده است.
گذشته از آن، محل یخدانهای بلقیس نیز در مسیر سیلاب بوده و بخش پلههای آن دچار آسیب شده است. از طرفی در دهههای گذشته به دلیل سرمای زیاد در زمستانها اهالی ساکن در روستاهای اطراف چوبهای بهکاربرده شده در ارگ را برای سوخت استفاده کردند.
خرده مشکلهای اینچنینی نیست ذرهذره وانگهی به نابودی ارگ بلقیس کمک خواهد کرد که دلیل اهمال مسؤولان از آن نامشخص است.
وعده کمپ گردشگری برای ارگ بلقیس
نجفی بابیان اینکه برای کمپ گردشگری مجموعه شهر تاریخی بلقیس۲ بلوک طراحیشده عنوان کرد: بلوک یک شامل ساخت ۲ واحد اقامتی، نمازخانه و سرویس بهداشتی است که بخشی از عملیات ساخت آن اکنون آغازشده است. بلوک ۲ نیز شامل ساختمان پژوهشگاه، ساختمان موزه شهر بلقیس و پارکینگ این مجموعه تاریخی است که طراحیهای آن انجامشده و بهشرط تأمین اعتبار در آینده نزدیک ساخته میشود.
حبیب یزدان پناه، مدیرکل سابق میراث فرهنگی خراسان شمالی، در آذرماه سال ۹۹ وعدهی احداث کمپ گردشگری بلقیس تا پایان سال را مطرح کرد، اما تا به الآن که سال تمامشده و ۲ ماه از سال جدید نیز گذشته و البته مدیریت وی نیز با استعفای حاشیهدار، به پایان رسید، خبری از کمپ گردشگری نیست و یا آنقدر گمنام افتتاحشده است که کسی از آن مطلع نشده است!
یکی از مهمترین عوامل جذب گردشگر، زیباسازی محیط و مکان مناسب برای تفریح و استراحت است که ظاهراً مسؤولان قصد ندارند بودجه مناسب برای آن را تخصیص دهند.
وعدهی ناکام مدیر کل پایگاههای میراث فرهنگی مبنی بر ثبت جهانی شدن بلقیس
فرهاد عزیزی پس از بازدید از ارگ تاریخی بلقیس اسفراین در سال ۹۷ که با حضور مدیرکل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان انجام شد، اظهار کرد: در صورت تداوم کاوشها و شرایط حفاظتی و مدیریتی ایده آل، میتوان برای ثبت جهانی این ارگ تاریخی برنامهریزی کرد.
وی گفت: ما آمادگی خود را چه ازلحاظ فنی و چه ازلحاظ اعتباری و اجرایی اعلام میکنیم تا این روند سریعتر ادامه یابد و این اثر ارزشمند به جایگاه علمی، پژوهشی و گردشگری که درخور شأنش است برسد.
اما ظاهراً این حرکت لاکپشتی و این آمادگی جناب مدیرکل چنان با طمأنینه همراه است که باید شاهد نابودی این اثر تاریخی باشیم و مردم خراسان شمالی نیز از حق طبیعی خود یعنی داشتن استانی پیشرفته و صاحب امتیازات گسترده گذر کنند و به وعدههای دورودراز مسؤولان دلخوش نباشند.
مقام معظم رهبری دغدغه بازدیدگنندگان کم ارگ بلقیس را دارند
با توجه به اینکه در استان خراسان شمالی و حتی کشور، کماکان اهمیت رسیدگی به این مجموعه ظاهراً فهمیده نشده، بد نیست فرمایشات رهبری در این مورد را مرور کنیم که البته حضور مقام معظم رهبری در خراسان شمالی و صحبت در مورد اسفراین موجب افزایش گردشگر شده است اما توجه مسؤولان بهمراتب میتواند سرنوشت گردشگری این استان را تغییر دهد.
ایشان در سال ۹۱ طی حضور و سخنرانی در شهرستان اسفراین فرمودند: قلعهای که نزدیک اسفراین است، میگویند شبیه قلعه بم است که از خارج میآمدند برای بازدید آن!
مقام معظم رهبری خاطرنشان کردند: برای بازدید ازاینجا چرا کسی نمیآید؟ چرا معرفی نشده؟ درحالیکه اینجا در دسترس تر است.درحالیکه از این مسیر در هرسال میلیونها گردشگر داریم آمارها مختلف است؛ برخی میگویند ۲۰ میلیون و برخی میگویند ۱۵ میلیون ازاینجا عبور کننده هست که زائرین مشهد ازاینجا عبور میکنند.
ایشان در ادامه افزودند: اگر وسایلی فراهم شود که اینجا یک روزنه همه بخشی از اینها یک روز در این استان توقف کنند ببینید چه تأثیری بر این استان خواهد گذاشت.
جای تأسف و توجه دارد که مقام معظم رهبری برای جذب گردشگر در یک شهرستان نیز به مسؤولان گوشزد نموده و تا این حد با جزئیات از دغدغههای مدیریتی کشور صحبت کنند؛ درصورتیکه روح این دغدغه که البته باید باروحیه جهادی پیگیر آن بود ظاهراً در برخی مسؤولان دیده نمیشود.
فرهنگِ اهمیت به میراث فرهنگی باید در جامعه ایجاد شود
با تمام گفتههای فوق، جا دارد که به آثار ملی در حال نابودی توجه شود و با مدیریت مناسب بودجههای موجود، در مسیر درست آن استفاده شود، اما مهمتر از اعتبار دهی، فرهنگسازی در این حوزه است که موجب میشود خود مردم نیز به حفظ این آثار اهمیت داده و به حفر و تخریب آنها نپردازند.
همانطور که در اسلام به عبرت گیری از بقایای آثار گذشتگان و مطالعه در آن جهت توجه شده است، فعالان اجتماعی نیز باید در تبلیغ، مطالبه، فرهنگسازی و ترویج حفظ آثار ملی با نگاه اسلامی، ایرانی اهتمام ورزیده و آن را چیزی جدای از فرهنگ ناب دینی و ملی ندانند.
ضمن اینکه فرمایش مقام معظم رهبری در مورد آثار باستانی که در سفر خود به فارس نسبت به اثر تخت جمشید فرمودهاند نیز بسیار دقیق و راهگشا است.
رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به دو نگاه متفاوت به آثار تاریخی قبل از اسلام ازجمله تخت جمشید فرمودند: از یک منظر، این آثار متعلق به جباران تاریخ ایران است و نفرت از استبداد و جباریت، اینگونه آثار را در چشم و دل انسانها ازجمله متدینین، بی جاذبه میکند، اما از جنبهی مثبت، نباید فراموش کرد که این آثار، بههرحال محصول سرپنجهی هنرمند، ذهن خلاق، روحیهی بلندنظر و ذوق و ابتکار ایرانی است و این واقعیات، تخت جمشید و دیگر آثار تاریخی را در سراسر کشور، مایهی افتخار ملت ایران و جزو مفاخر تاریخی این کشور قرار میدهد.
با توجه به فرمایشات ایشان امید است که در این راستا نیز تحولی در استان خراسان شمالی دیده شود که میتواند سرنوشت این استان را تغییر داده و با ثبت جهانیشدن که چندی پیش مسؤولان کشوری نیز وعدهی آن را داده است پای گردشگران خارجی را به این منطقه باز کند و موجب رشد فرهنگی و ایجاد اشتغال شود.
انتهای پیام/ر