به گزارش خبرنگار علمی و دانشگاهی خبرگزاری فارس، علوم شناختی حوزه‌ای میان و فرارشته‌ای است که از علوم اعصاب، روانشناسی، زبان‌شناسی، شناخت اجتماعی و مردم‌شناسی و هوش مصنوعی و مدل‌سازی تشکیل شده است.
پیرو این علم شاخه‌هایی از جمله آموزش و پرورش شناختی، اقتصاد شناختی، شناخت اجتماعی، علوم دفاعی شناختی، مهندسی شناختی، رسانه شناختی، مدیریت شناختی، توانبخشی شناختی و سنجش شناختی وجود دارد.
اما این رشته نسبت به رشته‌هایی که تحرک در آنها زیاد است، مانند مهندسی، انسانی و پزشکی کمتر مورد توجه واقع شده است؛ درباره دلایل کم توجهی به این رشته در دانشگاه و جامعه و راه‌کار توسعه بیشتر علوم شناختی با مجید نیلی‌احمدآبادی دبیر ستاد توسعه علوم و فن آوری‌های شناختی و رئیس دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر دانشگاه تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.
*کمک علوم شناختی به بهبود زندگی افراد عادی و دارای مشکل
فارس: رشته‌هایی مانند مهندسی، پزشکی یا علوم انسانی بین دانشجویان شناخته‌شده هستند، اما کمتر شاهد آشنایی دانشجویان با رشته علوم شناختی هستیم و همین طور اثرات این علم در زندگی مردم کمتر ملموس است. علوم شناختی چه کمکی به زندگی مردم می‌کند که این موضوع باعث شناساندن بیشتر این علم به مردم شود.
نیلی احمدآبادی: علوم شناختی به سوال قدیمی بشر بازمی‌گردد و شاید قدیمی‌ترین سوال بشر این است که مغز انسان چگونه کار می‌کند و رابطه ذهن و مغز انسان چیست. انسان چگونه یاد می‌گیرد، چگونه تصمیم می‌گیرد، چگونه توجه خود را کنترل می‌کند و چگونه احساسات در انسان به وجود می‌آید؛ بنابراین به عبارت دیگر علوم شناختی مهم‌ترین دانش بشری است و درباره مهم‌ترین سرمایه بشری به انسان دانش می‌دهد که بتواند این سرمایه را مدیریت کند.
از این نظر علوم شناختی موضوعی است که برای آحاد مردم مهم می‌شود و هر پیشرفتی در این علم می‌تواند زندگی افراد را بهبود بخشد. این علم به کسانی که مشکل بیماری ندارند، کمک می‌کند قابلیت‌های مغزی و ذهنی خود را بهتر بشناسند و بفهمند چگونه می‌توان از ذهن در سطح فردی و اجتماعی بهتر استفاده کرد.
یکی از مسائل جدی در اجتماع امروز، اعتیاد و مشکل عدم یادگیری خوب در بچه‌ها است که این بچه‌ها به واسطه آسیب مغزی دچار کاستی شناختی می‌شوند.
از جهت دیگر درباره افرادی که دارای کاستی‌هایی ناشی از بیماری یا آسیب هستند، علوم و فناوری‌های شناختی به دنبال ایجاد راه‌حل برای این افراد است؛ برای مثال یکی از مسائل جدی که امروزه در اجتماع بسیار با آن مواجه می‌شویم، اعتیاد و مشکل عدم یادگیری خوب در بخشی از بچه‌ها است که این بچه‌ها به واسطه آسیب مغزی دچار کاستی شناختی می‌شوند.
از سوی دیگر علوم شناختی تلاش می‌کند که ابزارهایی را ایجاد کند که بتوانیم راحت‌تر تعامل کنیم، در این علم متخصصان به دنبال این هستند که واسطه‌های کاربری در این حوزه ایجاد کنند که برای مثال وقتی با تاچ‌اسکرین موبایل کار می‌کنیم، سوال جدی وجود دارد که آیا جایگزینی برای این ابزار و راه راحت‌تری در آینده وجود خواهد داشت یا خیر. به این معنا که به دنبال ایجاد واسط کاربر و ماشین هستیم.
این موارد بخشی از ایده‌های علوم شناختی در زندگی مردم است. یکی از مسائل اساسی دیگر علوم شناختی این است که وقتی در کنار حوزه‌های دیگر از جمله هوش مصنوعی و علوم داده قرار می‌گیرد، از دید افراد معنا داخل داده کجاست؟ به این معنا که وقتی فردی متنی را نوشته چه هدفی از نوشتن این متن داشته است؛ یا وقتی تصویری را نشان فردی می‌دهیم چه معنایی از آن تصویر درک می‌کند؛ بنابراین طیف کارکردهای علوم شناختی بسیار گسترده است و مرکزیت این علم بر این متکی است که بدانیم مغز چگونه کار می‌کند و ذهن چطور کنترل می‌شود.
علوم شناختی حوزه‌ای است که در تلاش است مکانیسم کارکرد مغز را بشناسد؛ در روانشناسی شناختی ببیند که ذهن و مغز انسان چگونه کار می‌کند، در زبان‌شناسی شناختی ببیند که در حوزه زبان‌شناسی طبیعی، علوم شناختی چه کاربردی می‌تواند داشته باشد و درک شناخت از زبان را بفهمد.
حوزه‌های مختلف همه به دنبال حل یک مسئله از دید مختلف هستند، زیرا روش بروزها مختلف است. در زبان ما شناخت، بروز پیدا می‌کند، مغز ما یک ماشین محاسباتی است و شناخت مغز کمک می‌کند که بفهمیم چطور کار می‌کند.
*شرط لازم برای ورود به حوزه‌های علوم شناختی
فارس: رشته علوم شناختی یک رشته میان و فرارشته‌ای است که با توجه به اینکه رشتههای شناخته‌شده متعدد دیگری وجود دارد که دانشجویان برای جذب در آنها علاقه و مشوق دارند، چه چیزی باعث جذب دانشجویان در رشته علوم شناختی خواهد شد؛ با در نظر گرفتن این نکته که طبق سرفصل‌های دروس آموزشی در تحصیلات تکمیلی علوم شناختی، این رشته دارای دروس تخصصی سنگین است که درک آنها برای همه آسان نخواهد بود.
نیلی احمدآبادی: حوزه علوم شناختی، حوزه بسیار جذابی است زیرا درباره مهم‌ترین سرمایه بشر صحبت می‌کند و سعی می‌کند پیچیده‌ترین سوال‌های بشر را که به شناخت و به مغز مربوط می‌شود را به بحث بگذارد، این رشته مسلما رشته‌ای میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای است و کسی که می‌خواهد در این حوزه موفق شود، بدون شک باید ذهن بین رشته‌ای پیدا کند و درس‌های رشتههای دیگر و حوزه‌های دیگر را یاد بگیرد، اما این‌طور نیست که کسی که همه این حوزه‌ها را بلد نباشد، نتواند وارد رشته علوم شناختی شود.
چند حوزه اصلی وجود دارد که فرد با تسلط نسبی بر آنها می‌تواند وارد رشته علوم شناختی شود؛ برای مثال کسی که در رشته‌ای که با داده و روش‌های یادگیری ماشین سروکار دارد، می‌تواند این رشته را با علوم اعصاب ترکیب کند و از این راه وارد علوم شناختی شود؛ یا علم داده و روش‌های یادگیری ماشین را با زبان‌شناسی شناختی ترکیب کند یا می‌تواند سراغ ابزارسازی برود و ابزارهایی بسازیم که مغز را بخوانیم و در مغز بنویسیم و برای این کار ابزارسازی کنیم.
اگر شخص بخواهد وارد حوزه علوم شناختی شود و در آن موفق باشد، حتما باید تفکر میان‌رشته‌ای و درکی از حوزه‌های مختلف داشته باشد.
این فرد باید علوم اعصاب بلد باشد که بتواند این کار را انجام دهد؛ بنابراین ترکیب شدن همه زیرحوزه‌های علوم شناختی با حوزه‌های مربوط به خود، دری را باز می‌کند که شخص بتواند وارد حوزه علوم شناختی شود و اگر بخواهد در علوم شناختی موفق باشد، حتما باید تفکر میان‌رشته‌ای و درکی از حوزه‌های مختلف داشته باشد.
بنابراین با توجه به اینکه این رشته با علوم اعصاب، روانشناسی، زبان‌شناسی، شناخت اجتماعی و مردم‌شناسی مرتبط است هم دانشجویان از رشتههای متعددی امکان موفقیت در این حوزه را دارند.
* علاقه دانشجویان رشتههای مهندسی، روانشناسی، پزشکی، علوم پایه و فیزیک جذب به علوم شناختی
فارس: با توجه به تجربه برگزاری دوره‌های ارشد و دکتری که در حوزه علوم شناختی در کشور، طبق تجربه بیشتر دانشجویان از چه رشته‌هایی وارد رشته علوم شناختی می‌شوند؟
نیلی احمدآبادی: رشته علوم شناختی مقطع کارشناسی ندارد و همچنین پرداختن به علوم شناختی الزاما به معنی وارد شدن به رشته علوم شناختی در مقاطع تکمیلی فوق لیسانس و دکتری نیست. هم‌اکنون تعداد زیادی از دانشجویان در حوزه علوم شناختی کار می‌کنند، اما مدرک علوم شناختی را نمی‌گیرند و مدرک مقطع تحصیلی مربوطه را می‌گیرند؛ بنابراین با توجه به اینکه علوم شناختی حوزه‌ای بین‌رشته‌ای و فرارشته‌ای است، هر کس می‌تواند امتحان کنکور را پشت سر بگذارد و وارد این رشته شود که در حال حاضر هم دانشجویان از رشتههای متنوعی از جمله مهندسی، روانشناسی، پزشکی، علوم پایه و فیزیک جذب این رشته می‌شوند.
* پای لنگ دانشگاه‌ها در همه حوزه‌های بین‌رشته‌ای از جمله علوم شناختی
فارس: آیا علوم شناختی آن‌طور که باید بین دانشجویان، در دانشگاه و بین مردم شناخته‌شده است و برای شناساندن بهتر این علم به مردم باید چه کرد؟
نیلی احمدآبادی: معتقدم علوم شناختی هنوز جایگاه واقعی خود را بین مردم پیدا نکرده است و یک دلیل جدی در این ضعف این است که هنوز حوزه‌های بین‌رشته‌ای و فرارشته‌ای در دانشگاه‌های کشور به خوبی شناخته و مقبول نشده‌اند و دانشگاه‌ها در حوزه‌های بین‌رشته‌ای ضعیف هستند و این موضوع تنها در باره علوم شناختی صادق نیست.
ذهنیت بین‌رشته‌ای را باید در دانشگاه‌ها و بین دانشجویان تقویت کرد و این حوزه را به دانشجویان علاقمند بیشتر معرفی کرد و درس‌هایی که بتواند زمینه‌های لازم برای علوم شناختی را به دانشجوهای رشتههای مختلف ارائه دهد، در دانشگاه‌ها تدریس کرد و در پروژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ارشد و دکتری، دانشجویان را ترغیب کرد که برای انجام تز به سراغ این رشته‌ها بروند.
گلوگاه علوم جدید در کشور این است که دانشگاه‌های کشور دانشجویان را طوری تربیت می‌کنند که تک‌رشته‌ای فعالیت کنند. در همه رشتههای میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای که موضوعات روز هستند، با این مشکل مواجهیم و در سال‌های آینده این مشکل را بیشتر خواهیم دید.
فعالیت‌های بسیاری در 5 سال اخیر در کشور در این حوزه انجام شده و علاقه دانشجویان به این حوزه و توسعه رشتههای علوم شناختی در کشور رشد سریعی داشته است، اما با این حال فکر می‌کنیم جای کار زیادی برای گسترش این حوزه در کشور وجود دارد که مهم‌ترین گلوگاه این مشکل این است که دانشگاه‌های کشور دانشجویان را طوری تربیت می‌کنند که تک‌رشته‌ای فعالیت کنند و دیدگاه بین‌رشته‌ای نداشته باشند و گلوگاه علوم جدید در کشور ما اینجاست که مختص علوم شناختی هم نمی‌شود، اما در این علم بارزتر است که در سایر رشتههای میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای که موضوعات روز هستند، با این مشکل مواجهیم و در سال‌های آینده حتی بیشتر از پیش این مشکل را خواهیم دید.
* پیگیری رشته علوم شناختی با عناوین مختلف در دانشگاه‌های دنیا
فارس: اهمیت و جایگاه رشته علوم شناختی در خارج از کشور چگونه است؟
نیلی احمدآبادی: رشته علوم شناختی در همه دنیا رشته جدیدی است و با اینکه سوال قدیمی بشر است، اما ابزارها جدید هستند. این‌طور نیست که در همه دنیا رشته‌ای به نام علوم شناختی داشته باشیم، بلکه این زمینه به شکل‌های مختلفی در حال پیگیری است که در برخی کشورها اسم علوم شناختی را برای آن انتخاب کرده‌اند و در برخی دانشگاه‌ها هم با نام‌های دیگری دنبال می‌شود.
این حوزه سعی می‌کند که کارکرد مغز و ذهن را بیشتر بشناسد و بفهمد که چگونه می‌توان این کارکرد را ارتقا داد و اگر دچار مشکل شده، کارکرد را بهبود داد و چگونه می‌توان قوای ذهنی بشر را افزایش داد که از این دست مسائل جدی را دنبال می‌کند؛ از این رو برای مثال در برخی دانشگاه‌ها در قالب رشته علوم اعصاب‌شناختی دنبال می‌شود، در برخی دانشگاه‌ها در دانشکده‌های روانشناسی جزئی از روانشناسی شده است و در برخی دانشگاه‌ها هم در دانشکده‌های مهندسی به اسم مهندسی یا علم مغز دیده شده است.
* فراهم‌شدن زیرساخت‌های دولتی برای ساخت ابزار موردنیاز رشتههای علوم شناختی
فارس: رشته علوم شناختی نیاز به چه تجهیزاتی نیاز دارد که در کشور نیست و چه توانایی برای ساخت تجهیزات موردنیاز در کشور وجود دارد؟
نیلی احمدآبادی: تجهیزات در حوزه‌های مختلف علوم شناختی متفاوت است. حوزه‌هایی که به حوزه‌های علوم انسانی نزدیک می‌شود مانند روانشناسی شناختی و زبان‌شناسی شناختی از نظر ابزار نیاز به ابزارهای پیچیده نداریم و نگاه و تسلط بین‌رشته‌ای مورد نیاز است.
در برخی رشته‌ها مانند مهندسی مغز یا علوم اعصاب شناختی تجهیزات به‌روزی را نیاز داریم که این تجهیزات هر روز جدید ساخته می‌شوند و پیشرفت می‌کنند؛ به این معنا که شبیه رشتههای سنتی نیست که یک‌سری ابزار پایه داشته باشد و سال‌ها بتوان بر اساس همان تجهیزات، تحقیقات را جلو برد. همچنان‌که در این حوزه جلو می‌رویم، ابزارهای پیچیده‌تر و دقیق‌تری برای فهم کارکرد مغز و تعامل با مغز در حال ساخت است.
هرچه در مسیر علوم شناختی جلوتر برویم ابزارهای جدیدی مورد نیاز خواهند بود و در نتیجه باید ابزارساز هم باشیم؛ همچنان که در سال‌های اخیر سعی شده زیرساخت‌هایی مانند آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز ایجاد و تجهیز شود و دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در حال ساخت ابزارها هستند.
اتفاقی که در کشور رخ داده این است که سعی شده زیرساخت‌هایی مانند آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز ایجاد شود که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و ستاد علوم شناختی آنها را ایجاد کرده‌اند و مجموعه آزمایشگاه‌هایی در کشور تجهیز شده‌اند و شرکت‌هایی در حال ساخت ابزارها هستند.
اما در این مسیر هرچه جلوتر برویم ابزارهای جدیدی مورد نیاز خواهند بود و ابزارهای موجود کارآیی کمتری پیدا می‌کنند؛ بنابراین در این حوزه باید ابزارساز هم باشیم و در این حوزه هم مجموعه‌ای از دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در حال فعالیت هستند.
انتهای پیام/
