گروه اجتماعی خبرگزاری فارس، موضوع تغییرات اقلیمی و به ویژه گرمایش جهانی از جمله مباحث عمده محیط زیستی است که در دو دهه اخیر توجه بسیاری از محافل علمی و سیاسی جهان را به خود جلب کرده است؛ مجمع اقتصاد جهانی در ژانویه 2016 اعلام کرده است، عدم مقابله با تغییرات اقلیمی وضعیت جهان را در آینده تحت تاثیر قرار خواهد داد. سازمان ملل متحد نیز 24 اکتبر (دوم آبان ماه) هر سال را به عنوان روز جهانی تغییرات اقلیمی تعیین کرده است.
این روز بهانه‌ای شد تا پای صحبت یوسف قویدل دانشیار اقلیم شناسی دانشگاه تربیت مدرس بنشینیم و نظرات متفاوت وی را درباره تغییرات اقلیمی بشنویم.
فارس: جناب آقای دکتر شما در زمینه تغییر اقلیم تحصیل کرده‌اید و صاحب نظر هستید موضع گیری‌ها و گفت و گوی گذشته شما حاکی از این است که در خصوص علت گرمایش زمین متفاوت است و درباره آنچه به عنوان تغییر اقلیم از آن یاد می‌شود مخالف هستید، لطفا کمی از زمینه شکل گیری این مباحث در سطح جهانی و علت توجه روز افزون به بحث گرمایش زمین بفرمایید.
قویدل: مساله تغییر اقلیم نه تنها یک بحث تخصصی که بحثی فوق تخصصی است که حتی هر اقلیم‌شناسی نمی‌تواند در خصوص آن نظر صائبی ارائه کند. بماند که در ایران راهبری مساله تغییر اقلیم بنا به دلایل نامعلومی به افراد غیر متخصصی از رشته‌های مهندسی سپرده شده است که حتی فرق بین هوا و اقلیم را نمی دانند و اقلیم و آب و هوا را که مترادف و هم معنی هستند، مفاهیمی مستقل و جدا از هم می دانند.
به هر حال واژه تغییر به آن مفهومی که در حال حاضر برای تغییر اقلیم بکار می‌برند، تغییری بی‌سابقه در اقلیم سیاره زمین است و مفهوم آن این است که اقلیم جاری اقلیمی متحول شده و تغییر بی‌سابقه‌ای است که تاکنون سیاره زمین آن را تجربه نکرده است، رخ خواهد داد.
من با این توصیف مخالفم! مخالفت بنده چند بعد دارد: اول این که آنچه در حال حاضر ما شاهد آن هستیم یک دوره گرمایش از دوره های گرمایشی سابقه داری است که به صورت دوره ای و البته طبیعی در طول نزدیک به 5 میلیارد عمر سیاره زمین همواره گاه و بی‌گاه ظهور و بروز یافته است.
ثانیاً تغییر در اقلیم به فرض وجود تنها خلاصه به تغییر در دما و بارش نیست بلکه از نظر اقلیم شناسی زمانی یک اقلیم تغییر کرده‌است که در طبقه بندی اقلیمی، آب و هوا از یک طبقه به طبقه ای دیگر جابجا شده باشد. مثلا اگر ایستگاه رشت که در منطقه معتدل مرطوب است چنان با افزایش دما و کاهش بارش مواجه شود که در طول یک دوره بلند مدت حداقل 60 ساله به طبقه اقلیمی نیمه خشک تغییر طبقه دهد، می‌توان صحبت از تغییر اقلیم رشت کرد.
سوم این که من و بسیاری از دانشمندان مساله تغییر اقلیم را پدیده‌ای زمانی و دارای تکرار که بر اثر عوامل طبیعی مثل فعالیت‌های خورشیدی خصوصاً لکه‌های خورشیدی حادث می‌شود، می شناسیم نه اثر گازهای گلخانه ای مثل دی اکسید کربن.
اثر گازهای گلخانه‌ای بر گرمایش جهان و تغییر اقلیم بحثی جدید است که در جهان معاصر به دلایل سیاسی و امنیتی مطرح شده و از نظر علمی دارای نقایص زیادی است.
مهمترین این نقایص این است که برای اثبات اثر گازهای گلخانه‌ای در این حد و اندازه ای که سیاره زمین دارد، نیاز به آزمایشگاهی به اندازه سیاره زمین است. تازه باید تمام عوامل و عناصر اقلیمی سیاره زمین که در حال حاضر شناخته شده هم نیستند، در نظر گرفته شود.
می‌دانیم که سیستم اقلیمیِ سیاره زمین، سیستمی پیچیده، غیر خطی و آشوبمند است و شناخت ما از آن کامل نیست و دقیقا بر این اساس نمی‌شود به این سادگی اثبات کرد که تغییرات آب و هوای کره زمین به دلیل افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای خصوصاً دی اکسید کربن جو است.
در طول تاریخ اقلیم، سیاره زمین زمان‌هایی را داشته‌ایم که به صورت طبیعی دی اکسید کربن جوّ حتی چندین برابر میزان فعلی، اقلیم زمین سردتر از عصر ما بوده و بر عکس در پارادوکس خورشید ضعیف یا خورشید بی حال که میزان انرژی رسیده از خورشید نزدیک به 40 درصد دچار افت شده و باید زمین حدود دو میلیون سال دچار سرمایش و یخبندان می‌شده است اما سیاره زمین دارای اقیانوس‌های مایع بود و هنوز دلایل علمی کافی برای بیان این پارادوکس اقلیمی ارائه نشده است.
اشکال عمده‌ای که به نظریه تغییر اقلیم وارد است، اولاً طول دوره آماری مورد بحث مطالعات تغییر اقلیم است که عمدتا بر پایه داده‌های ایستگاهی 2 قرن اخیر گذشته است و به داده‌های قرون گذشته خیلی نمی‌پردازند و این در حالی است که دوره‌های گرمایشی مثل دوره‌های مربوط به فعالیت‌های خورشیدی دارای چرخه‌های برگشت پذیری هستند که اتفاقا با چرخه‌های اقلیمی سیاره زمین کاملاً مطابقت دارند.
مساله دیگر مساله انرژی در دنیای جدید است که هنوز هم برای سوخت‌های فسیلی جایگزینی واقعی پیدا نشده و کشورهای امپریالیست همواره با ترفندهای مختلف کشورهای دارنده انرژی های مذکور را تحت فشار قرار می‌دهند تا به نوعی از انرژی‌های مذکور به نفع خود سودجویی کنند. کشورهایی که در گزارش هیات بین الدولی تغییر اقلیم (IPCC) بیشتر دچار تغییر اقلیم هستند، همان کشورهای تولید کننده نفت در غرب آسیا (خاورمیانه) هستند که این تطابق خیلی معنی‌دار و به نوعی لو رفته محسوب می‌شود.
به طور کلی بعضی ارگان های سازمان ملل و هیات بین الدولی تغییر اقلیم از مساله طبیعی گرمایش جهانی به عنوان آبی گل آلود استفاده کرده و مقاصد خاص سیاسی و اقتصادی و حتی فرهنگی امنیتی را دنبال می کنند، این دخالت سیاسی در مساله «گرمایش جهانی» یا به قول طرفدارانش «تغییر اقلیم» به حدی است که شواهدی از دخالت انسان در داده‌های نشانگر تغییر اقلیم هم مشاهده شده است.
نمونه آن کتابی است از ایمیل‌های رد و بدل شده بین دانشمندان مشغول به کار در هیات بین الدولی تغییر اقلیم که نشان می‌دهد برای بزرگ‌نمایی گرمایش جهانی و به حد آستانه بحران رسیدن آن داده‌های اقلیمی مورد دستکاری قرار داده شده اند. این مساله به حدی در جهان صدا کرده بود که به آن بحران اقلیمی یا کلایمت گیت (Climategate) گفتند و آبروریزی زیادی را در محافل تخصصی و علمی موجب شد.
فارس: آیا می‌توان خشکسالی‌های سال‌های اخیر، افزایش سیلاب‌ها و رخداد سونامی و دیگر پدیده‌های جوی را به علت تغییرات اقلیمی دانست؟
قویدل: مخاطره سونامی از مخاطرات اقیانوسی و زمین شناختی است. یعنی ابتدا باید زلزله‌ای در اقیانوس یا دریایی حادث بشود تا بتواند موج سونامی ایجاد کند که با این وصف به اقلیم ارتباط پیدا نمی‌کند، اما خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها و همه پدیده‌ها یا مخاطرات جوّی می‌توانند در جریان گرمایش جهانی از نظر تعداد (فراوانی) و شدت دچار تغییر شده و کم و زیاد شوند.
مثلا امواج گرمایی در جریان گرمایش جهانی به صورت طبیعی هم تعدادشان و هم شدت‌شان افزایش می‌یابد در حالی که امواج سرمایی، روزهای یخبندان، تعداد روزهای توام با برف سنگین و مخاطراتی از این دست در جریان چرخه‌های گرمایش جهانی دچار کاهش می‌شوند. بر این اساس طبیعی است که در یک اقلیم گرمتر بعضی پدیده‌ها یا مخاطرات جوّی از نظر فراوانی وقوع و شدت تغییر افزایشی و بعضی دیگر تغییر کاهشی تجربه خواهند داشت.
بحث جالبی که عموما به اشتباه بیان می‌شود این است که وقوع توفان‌های حاره ای مثل توفان گونو یا فت در اقیانوس هند و دریای عرب را که اثراتش به ایران هم رسید به گرمایش جهانی یا تغییر اقلیم ربط می‌دهند. مطالعه‌ای که در قالب یک رساله به راهنمایی بنده در دانشگاه تربیت مدرس در سال 1392 انجام شده است، نشان داد که این قبیل توفان‌ها جدید نیستند و از سال 1880 تا 2012 نزدیک 40 مورد از این نوع مخاطرات حادث شده‌اند منتهی ما اطلاعی از وقوع آنها نداشته ایم.
فارس: مبحث تغییرات اقلیمی مقدمه‌ای برای شکل گیری یک هیات جهانی شده و این هیات بین الدولی(IPPC) آنچنان قدرت پیدا کرده است که اجماع نظریاتش منجر به شکل گیری یک توافق نامه بین المللی (توافقنامه پاریس) شده است، پس لازم است درباره انگیزه و علل شکل گیری IPCC بدانیم، کمی در این‌باره توضیح دهید.
قویدل: در ابتدای ایجاد کارگروه‌های علمی شاید کسی فکرش را هم نمی‌کرد که IPCC به این سطح از قدرت برسد که بخواهد در زمینه مساله کلان مقیاس گرمایش جهانی یا تغییر اقلیم دستورالعمل های اجرایی صادر کند.
IPCC در ابتدای کار قرار نبود به این کارهایی که الان می‌کند بپردازد و صرفا قرار بود مطالعات علمی در خصوص گرمایش جهانی و علل آن بکند. به مرور زمان برخی مراکز قدرت جهانی که همواره کنترل نهادهای بین المللی را در دست دارند، به این نکته پی بردند که می‌توان از طریق این هیات بین الدولی به بعضی از اهداف استعماری خود بهتر و سریع‌تر برسند و با در نظر گرفتن محدودیت انرژی‌های فسیلی و عدم وجود جایگزین برای آن، با برجسته کردن نقش دی‌اکسید کربن از بین گازهای گلخانه ای اقدام به سوء استفاده امپریالیستی از IPCC کردند.
جالب است بدانید که بعد از جهت گیری IPCC به سمت استعماگری برخی از نویسندگان گزارش اول IPCC بارها نامه نوشته و درخواست کرده اند که نام‌شان را از لیست اسامی مؤلفین گزارش های بعدی IPCC حذف شود، اما IPCC این کار را نکرده است. این اسامی به سهولت در اینترنت قابل جستجو هستند. این رفتار IPCC باعث شد که بعضی از دانشمندان منصف و غیروابسته و مستقل نهادی مشابه IPCC اما با نگاهی صرفاً علمی به مساله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم تحت عنوان هیأت بین المللی غیر دولتی تغییر اقلیم یا Nongovernmental International Panel on Climate Change (NIPCC) تشکیل شود که دقیقا دیدگاه های متقابل IPCC را دنبال می کنند. یعنی آش آن قدر شور شده که داد آشپزهای واقعی هم درآمده است.
در گزارش‌های مربوط به NIPCC بسیاری نکات جالب وجود دارد که از جمله آنها این است که با توجه به قدرت 80 برابر بیشتر گاز متان نسبت به دی اکسید کربن در گرمایش جهانی، چرا نقش دی اکسید کربن برجسته و بزرگ‌نمایی شده است؟ جوابی که داده شده این است که با فرض تاثیر دی اکسید کربن کشورهای مقصر عمدتاً کشورهای تولید کننده نفت و بعضی کشورهای صنعتی هستند که هرگز به قوانین بین المللی گردن نمی‌نهند؛ اما اگر متان عامل اصلی گرمایش جهانی یا تغییر اقلیم قلمداد شود، کشورهای مقصر کشورهای عمده تولید کننده گوشت در جهان مثل آمریکا، اروپا، کانادا و استرالیا خواهند بود.
مقصر بودن این کشورهای هیچ سودی برای کشورهای استعمارگر ندارد در صورتی که القاء دروغین تولید گاز گلخانه‌ای دی‌اکسید کربن توسط کشورهای تولید کننده نفت خصوصا اوپک می تواند ابزاری جدید برای فشار به کشورهای مذکور فراهم آورد. مثلا ایران در جریان توافق NPT هم قبول نکرد که به تمام مراکز خصوصا مراکز نظامی اش بازرسی سرزده شود اما در قضیه موافقت نامه پاریس هرجایی را که بازرسان بخواهند و ادعا کنند که در آن تولید گاز گلخانه ای می شود، باید مورد بازرسی قرار دهند.
فارس: درباره علت مردود بودن علت گرمایش زمین براثر گازهای گلخانه‌ای بیشتر توضیح دهید.
قویدل: گرمایش جهانی یا تغییر اقلیم موضوع تازه‌ای نیست و زمین در نزدیک به 5 میلیارد عمر خود انواع و اقسام مختلف سرد و گرم را تجربه کرده است و حتی در برخی ازمنه زمین شناسی دارای اقلیمی به مراتب گرمتر از عصر ما بوده است. بنابراین از نظر علم اقلیم شناسی توالی و تکرار چرخه های گرمایشی و سرمایشی اقلیم امری عادی است که ماهیتی طبیعی دارد و بر اساس تغییراتی که در فعالیت های خورشیدی و وقوع پدیده های زمین شناختی مثلا فوران آتشفشان ها و اشتقاق قاره ها و امثالهم حادث می شود. فرضیه ای که توجیه می‌کند گازهای گلخانه ای عامل گرمایش جهانی و تغییر اقلیم است، فرضیه جدیدی است که در قرن بیستم رایج شد و دارای اشکالات متعددی است که از جمله آنها می توان به:
1- نقض و تقلب در داده های مورد استفاده و در واقع داده سازی برای برجسته کردن نقش گازهای گلخانه ای
2- برجسته کردن نقش دی اکسید کربن از میان سایر گازهای گلخانه ای بخاطر مقاصد خاص سیاسی که پیش‌تر مورد بحث قرار داده شد. ارتباط تجربی و قابل آزمایشی که بتواند ثابت کند، دی اکسید کربن عامل گرمایش اقلیم جهانی است وجود ندارد. همچنین معلوم نیست غلظت گازهای گلخانه‌ای برای کل دنیا چگونه و بر چه اساسی و در چه محیطی محاسبه می‌شود و این محاسبات هم توسط کشورهایی مثل آمریکا انجام می شود که غالبا این فعالیت هایشان فارغ از اغراض سیاسی و منافع مداری برای خودشان نیست.
3- بخش عظیمی از فعالیت گلخانه ای زمین توسط بخار آب انجام می شود و اثر گاز متان در گرمایش اقلیم 80 برابر بیشتر از دی اکسید کربن است، لذا اهمیت دادن به دی اکسید کربن ناشی از سوخت فسلی در دست مسلمانان غرب آسیا و صرف نظر کردن از متان تولیدی کشورهای پیشرفته و بخار آب که حداقل 75 درصد گازهای گلخانه ای جو را تشکیل می دهد خالی از اشکال نبوده و قطعا دارای دلایل سیاسی و امپریالیستی است.
4- حتی به فرض این که دی اکسید کربن عامل گرمایش و تغییر اقلیم باشد، اجرای توافق نامه هایی مثل پاریس بسیار ناعادلانه است. زیرا همان گونه که گزارشات IPCC اشاره دارند، گازهای گلخانه ای از نظر تراکم در جوّ حالت انباشتی دارند و غلظت بالای کنونی گازهایی مثل دی اکسید کربن ناشی از سوخت های فسیلی مورد استفاده کشورهای صنعتی از عصر انقلاب صنعتی تا به امروز است . عادلانه نیست کشورهای مذکور بعد از صرف بخش عظیمی از ذخایر نفت دنیا و رسیدن به توسعه چشمگیر، برای کشورهایی مثل ایران که در ابتدای مسیر توسعه هستند و قطعا برای توسعه باید از انرژی فسیلی استفاده کنند، مانع تراشی کنند.
5- چون نحوه محاسبه میزان گازهای تولیدی در دنیا مشخص نیست و همه داده‌ها و آمار موجود در دنیا از کشورهای اروپایی و آمریکایی منشاء گرفته اند، لذا امید چندانی هم به صحت داده‌ها نیست و معلوم نیست در صورت اجرای توافق توسط کشورهایی مثل ایران آیا کشورهایی مثل آمریکا-به فرض تصویب و اجرای توافقنامه-نیز صادقانه آن را اجرا خواهند کرد یا نه و این که ما ابزاری برای سنجش صداقت و اجرای کشورهایی مثل آمریکا در اختیار نداریم و هرگز متوجه اجرا یا عدم اجرای توافق توسط آنها نشده و حتی میزان پایبندی آنها را هم نمی توانیم مشخص نمائیم. ساده اندیشی است که فکر کنیم کشوری مثل آمریکا که به راحتی آب خوردن تمام معاهدات بین المللی را نقض می کند، به معاهده ای که کلی برای صنایع اش ضرر اقتصادی می زند اجرا کند.
6- کشورهای مثل ایران عمدتا با این امید که در سایه اجرای موافقت نامه به تکنولوژی برتر و پیشرفته و بروز دسترسی پیدا کنند، حاضر به تصویب و اجرای موافقت نامه پاریس شده اند؛ اما آیا کشورهای پیشرفته به وعده خود در زمینه انتقال تکنولوژی به کشورهای نفت خیز مجری موافقت نامه وفا خواهند کرد؟ سابقه اجرای موافقت‌نامه‌هایی مثل برجام و حتی NPT در ایران نشان داده که کشورهای دارنده تکنولوژی نه تنها کمکی در این زمینه ها نخواهند نمود بلکه اگر ما با تلاش و توان داخلی هم به آن تکنولوژی ها دست پیدا کنیم برای ما ایجاد مزاحمت و تحریم خواهند کرد، با این وصف معلوم نیست کشورهایی مثل ایران با چه امید و آرزوهایی این توافق نامه های اگر نگوئیم مضر، بی‌فایده را تصویب و اجرا می کنند.
در مطالعاتی که انجام داده‌ام ارتباطی بین گازهای گلخانه‌ای و اقلیم ایران به آن صورت وجود ندارد. جالب است که در مطالعات انجام شده اولا از میان 32 ایستگاه مورد استفاده در ایران فقط سه ایستگاه آن هم با میزان همبستگی بسیار کم و زیر 4 درصد با دی اکسید کربن دارای همبستگی معنی دار هستند و این میزان در گاز متان به 6 ایستگاه و تاثیر 6 درصد می‌رسد و 29 ایستگاه ایران با دی اکسید کربن و 26 ایستگاه کشور با متان دارای همبستگی معنی‌دار در دما و بارش نیستند.
ثانیا ارتباط بارش بعضی از ایستگاه‌ها با دی اکسید کربن مثبت است، یعنی در ایستگاهی مثل بندر انزلی با افزایش دی‌اکسید کربن جوّ بارش هم افزایش نشان می‌دهد.
مشروح و جزئیات این مطالعات در پایان نامه‌هایی تحت عنوان: آشکارسازی نقش گازهای گلخانه ای در نوسانات بارش ایران به راهنمایی بنده و توسط آقای میثم طولابی نژاد و همچنین پایان نامه‌ای دیگر تحت عنوان: آشکارسازی نقش گازهای گلخانه‌ای در نوسانات دمایی ایران به راهنمایی بنده و توسط آقای مسعود صالحیان قابل مشاهده است.
تعدادی مقاله فارسی و انگلیسی نیز از پایان نامه‌های مذکور استخراج شده و در معرض دید و قضاوت همگان قرار دارد. همچنین اخیرا یک رساله بسیار جالبی در دانشگاه خوارزمی دفاع شد که در آن آقای دکتر داریوش حاتمی ثابت کردند که گازهای گلخانه ای جو تقریباً هیچ نقشی در دماهای بیشینه و وقوع امواج گرمایی شمال غرب ایران ندارند. نتیجه قابل توجه این رساله در قالب مقاله ای تحت عنوان: تحلیل نوسانات زمانی امواج گرمایی منطقه شمالغرب ایران و ارتباط آنها با گازهای گلخانه ای و ناهنجاریهای دمایی کره زمین در شماره 58 مربوط به بهار سال 98 مجله تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی منتشر شده و در دسترس همگان می باشد.
یک مساله مهم دیگری که باید در تحلیل‌ها مد نظر قرار گیرد و غیر متخصصان از این مساله به کلی غافل هستند این است که از نظر زمین شناسی دوره ای که ما در آن به سر می بریم یک دوره بین یخچالی است که بعد از سپری شدن این دوره قطعا یک دوره یخبندان حداقل در حد و اندازه های عصر یخبندان کوچک حادث خواهد شد. این نظریه با توجه به کاهش لکه های خورشیدی و فعالیت فعلی خورشید بسیار محتمل است و دانشمندانی مثل خانم والنتینا زاراکووا پیش بینی کرده اند که در حد فاصل بین سال های 2024 تا 2030 یک دوره یخبندان کوچک در سیاره زمین حادث خواهد شد و دوره گرمایشی فعلی که در سال 2015 و 2016 به قله و اوج خود رسیده بود و در حال فروکش نمودن است نهایتا به یخبندان مذکور خواهد انجامید.
همچنین مطالعه‌ای جدید نشان داده که گرمایش فعلی محصول اثر کلروفلورکربن‌ها (CFCs) در جوّ است. خاصیت تراکمی این گاز تا حدی از انباشت گرمایش و از آن حد به بالاتر سرمایش است و سرمایشی که توسط گاز مذکور پیش بینی شده با وقوع دوره یخبندان مورد پیش بینی خانم زاراکووا تقریبا همخوانی و مطابق دارد.
نکته آخر این‌که با توجه با اسناد بالادستی نظام خصوصا اصل 50 قانون اساسی و سند چشم انداز ایران 1400 که در هر دو مورد به لزوم پرهیز از آلودگی محیط زیست خصوصا جوّ تاکید شده است، اساسا کشور ما برای مواجهه با تغییر اقلیم نیازی به اجرای توافق پاریس ندارد بلکه اگر دولت و نظام بخواهد در زمینه مبارزه با گرمایش جهانی گام بردارد بهتر است اهتمام خود را معطوف به اجرای اصل 50 قانون اساسی و سند چشم انداز توسعه کشور کنند که هیچ گونه الزام و تعهدی هم برای کشور ندارد.
جای شگفتی است که کشوری پیشرفته در علوم طبیعی مثل روسیه تا سال 2020 تصویب و اجرای توافق پاریس را به تعویق انداخته ولی کشور ما کاسه داغ تر از آش شده و قبل از روسیه توافق را امضا و مورد اجرا قرار داده است.
توصیه دوستانه ای هم به دوستان غیر اقلیم شناس که علاقمند به مطالع گرمایش جهانی و تغییر اقلیم هستند دارم و آن این که سعی کنند در این زمینه بیشتر بخوانند و در زمینه ای که تخصصی در آن ندارند کمتر دست به قلم ببرند. بدیهی است اثرات تغییر اقلیم یا گرمایش جهانی در رشته های تخصصی دیگر مثل منابع آب یا کشاورزی به صورت تخصصی با بهره گیری و مشاوره اقلیم شناسان بلامانع است.
گفت‌و‌گو: سمیرا خباز
انتهای پیام/
