به گزارش خبرگزاری فارس از گنبدکاووس، گلستان به عنوان یکی از استان‌های مرزی ایران با ویژگی‌های منحصر به فرد فرهنگی یکی از بزرگترین پل‌های ارتباطی ایران با آسیای میانه است و بهره‌گیری از این فرصت می‌تواند تحولات عظیمی را در استان گلستان در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی رقم بزند.
آسیای‌مرکزی یا آسیای‌میانه سرزمین پهناوری در قارهٔ آسیاست که هیچ مرزی با آب‌های آزاد جهان ندارد. اگر چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده‌است، اما معمولا آن را دربرگیرنده کشورهای امروزی، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان می‌دانند. اغلب سرزمین‌های دیگری چون شمال‌شرق ایران، مغولستان، کشمیر، شمال و غرب پاکستان، و گاه «سین‌کیانگ» یا همان «ترکستان شرقی قدیم در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه نیز شامل آسیای‌مرکزی می‌شوند.
آسیای‌مرکزی منطقه‌ای خشک است و اهمیت تاریخی آن به جایگاه ارتباطی‌اش برای اروپا و شرق آسیا بر می‌گردد که «جاده‌ابریشم» نام داشت. با این حال این منطقه دارای منابع نفت، گاز و ذخایر معدنی نیز بوده است که اهمیت آن در دوران معاصر آشکار شده است.
این منطقه از شمال به روسیه، از جنوب به ایران و افغانستان، از شرق به چین و از غرب به دریای خزر متصل است که ایده نامیدن این منطقه‌ها به عنوان یک منطقهٔ یگانهٔ جغرافیایی با نام آسیای مرکزی در سال ۱۸۴۳ توسط «الکساندر فون هومبولت»، جغرافیدان پروسی مطرح شد. او می‌گوید آسیای میانه به آن بخش از قاره آسیا اطلاق می‌شود که بین پنج درجه شمالی و پنج درجه جنوبی و ۴۴/۵ درجه عرض جغرافیایی واقع شده‌است.
در سال ۱۹۲۴ پس از برپایی حکومت بلشویک‌ها آسیا از نظر سیاسی در ارتباط با مسکو به سه بخش آسیای نزدیک منطقه قفقاز، آسیای دور متصرفات سیبری و سرزمین‌های خاور، آسیای مرکزی حد فاصل آسیای دور و آسیای نزدیک تقسیم شد.
به لحاظ جایگاه تاریخی این منطقه دو اصطلاح آسیای مرکزی و آسیای میانه، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بر سر زبان‌ها افتاد که ساکنان در آن بیش از ۷۰ قوم و ملیت هستند و زبان‌های رایج و رسمی در آسیای مرکزی فارسی، ترکمنی، ازبکی، روسی، قزاقی، قرقیزی و زبان‌های پامیری هستند و تقریبا می‌توان زبان روسی را زبان اصلی آسیای مرکزی دانست.
هر چند که کشورهای آسیای مرکزی، کشورهایی نوپا با چالش‌های فراوان قلمداد می‌شوند اما حفظ و ارتقای روابط با این کشورها دارای کارکردها و اهمیت ویژه‌ای می‌باشد که نمی‌توان از تاثیرات آنها بر سیاست خارجی و منافع پیرامونی و فرا‌پیرامونی جمهوری اسلامی ایران چشم پوشید.
با توجه به نوپا بودن و تلاش کشورهای مذکور برای خودکفایی، ضعف‌های صنعتی این کشورها و نیاز به ظرفیت‌های بالای اقتصادی، نفتی و تکنولوژیک ایران، اشتراکات قومی، زبانی، دینی و نژادی، موقعیت جغرافیایی ایران به ویژه دسترسی به خلیج‌فارس و نیاز کشورهای آسیای مرکزی به آب‌راه آزاد، تحولات دریای خزر به ویژه چگونگی تدوین رژیم حقوقی دریای خزر همه و همه مواردی است که نشان می‌دهد ارتباط با این کشورها می‌تواند فرصت بزرگی برای توسعه اقتصادی و حتی سیاسی کشورمان باشد.
از سویی استان گلستان به عنوان یکی از استان‌های هم مرز با منطقه آسیای میانه با ویژگی‌های منحصر به فرد خود یکی از بزرگترین پل‌های ارتباطی آسیای میانه با سراسر کشور است و اگر با درایت و تدبیر به این فرصت بزرگ اندیشیده شود می‌تواند تحولات عظیمی را در استان گلستان در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی رقم بزند.
از این‌رو گفت‌وگویی داشته‌ایم با «امید رحیمی» کارشناس ارشد و پژوهشگر مسائل آسیای‌میانه که مشروح آن را در ادامه مشاهده می‌کنید:
فارس: شرایط کلی در حوزه ارتباطات ایران و کشورهای آسیای میانه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رحیمی: حوزه آسیای مرکزی ژئوپلیتیک خاص و منحصر به فردی در جهان است که محل تلاقی و تعارض منافع بسیاری از بازیگران منطقه‌ای است. امروز شاهد آن هستیم که بخش مهمی از پروژه «کمربند و جاده» به عنوان بزرگترین طرح ترانزیتی-اقتصادی حال حاضر جهان با سرمایه‌گذاری چند تریلیون دلاری چین در این منطقه قرار دارد.
روسیه نیز تلاش‌های گسترده‌ای برای چیدمان مکانیزم‌های امنیتی و البته تا حدودی اقتصادی منطقه دارد. ایالات متحده و اتحادیه اروپا هم در کنار چین و روسیه تحرکات ایجابی و برنامه‌های توسعه‌ای بلندمدتی برای این منطقه دارند.
در سطح دیگر هم بازیگران دیگری همچون ژاپن، آلمان و هند و ترکیه نفوذ نرم و تدریجی با برنامه‌ای را در این منطقه آغاز کرده‌اند. با این حال اما، اگر چه در جمهوری اسلامی طی سال‌های پس از فروپاشی شوروی تلاش شده تا اولویت خاصی برای این منطقه قائل شده و به یکی از حوزه‌های نفوذ فرهنگی، ژئوپلیتیکی و اقتصاد ما تبدیل شود، اما با بررسی شاخص‌های مختلف شاهد روند نزولی نفوذ کشورمان و پیشی گرفتن رقبا در این منطقه هستیم.
رقابت در آسیای مرکزی بسیار دشوار است و حتی یک لحظه غفلت می‌تواند باعث عقب افتادن از رقبا شود، البته این امر یک اجماع عمومی و گفتمان‌سازی در سطح افکار عمومی نیاز دارد؛ مقایسه کنید مسائل این منطقه را با خاورمیانه. امروز حتی در تلویزیون ما برای فارس‌زبانان آسیای مرکزی که یک چهارم جمعیت آن را تشکیل می‌دهند برنامه‌ای نداریم و تحولات دیگر مردم این کشورها هم بسیار کم در رسانه‌های ما پوشش داده می‌شود.
بسیاری از مردم کشور ما و حتی نخبگان سیاسی-اجتماعی قادر نیستند نام این کشورها را بگویند. مادامی که ترکیه دانشگاه ترکی-قرقیزی ماناس را در کشور قرقیزستان از دهه 1990 تاسیس کرده است (با چند هزار دانشجو و تبادل دانشجوی 2 هزار نفری متقابل خارج از این چارچوب)، ما از این کشور شاید به میزان دو درصد این تعداد هم دانشجو جذب نکرده باشیم. با دست روی دست گذاشتن نمی‌شود احیای نفوذ کرد.
فارس: به جز ترکمنستان و قزاقستان چه کشورهایی را دارای پتانسیل برای روابط سیاسی و اقتصادی با استان گلستان می‌دانید؟
رحیمی: طی این سال‌ها اگرچه عمده مناسبات محدود گلستان در این منطقه با ترکمنستان و قزاقستان بوده، اما سه کشور دیگر هم اهمیت قابل توجهی دارند. مخصوصا تحولات اخیر این کشورها اگر مدنظر قرار بگیرد آورده‌های خوبی نصیب گلستان می‌شود.
در ازبکستان طی سال 2016 به بعد با روی کار آمدن «شوکت میرضیایف» شاهد ظهور فرصت‌های اقتصادی فوق‌العاده‌ای هستیم، ازبکستان امروز می‌تواند گزینه دیگر گلستان برای توسعه مناسبات تجاری باشد. قرقیزستان هم اگرچه کمی دورتر از گلستان است، اما باز هم گلستان مزیت‌های خوبی برای توسعه مناسبات با این کشور دارد. به ویژه در حوزه سیاسی که حساسیت‌های قرقیزها بسیار کمتر بوده و فضای سیاسی نسبتا بازتری در این کشور در مقایسه با دیگر کشورهای این منطقه در آن حاکم است، یک فرصت دیگر به حساب می‌آید.
پس از سفر سال گذشته رئیس‌جمهور چشم‌انداز 10 ساله روابط با قرقیزستان به امضا رسید که زیرساخت‌های خوبی فراهم می‌آورد. تاجیکستان فارس‌زبان هم به هر حال می‌تواند اولویت نخست ما در آسیای مرکزی باشد، البته اخیرا اختلاف‌نظرهایی سیاسی باعث تیرگی در روابط شده، اما از طریق مکانیزم‌های غیرسیاسی در سطوح خرد حتی می‌توان این مسائل کلان را هم تحت تاثیر قرار داد.
فارس: دیدار اخیر استاندار گلستان با سفیر ترکمنستان و مقامات ارشد کشورهای آسیای میانه در ماه‌های گذشته را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رحیمی: خوشبختانه دیدار استاندار محترم جناب هاشمی اقدام مناسبی بود که در بازه زمانی بسیار خوبی صورت گرفت و مطالب مطرح شده در این دیدارها بیانگر آگاهی نسبی ایشان از ظرفیت‌ها و ضرورت‌های مناسبات کشورمان با قزاقستان و ترکمنستان است که می تواند در صورت حفظ هوشیاری و اقدامات هوشمندانه و به دور از هیجان‌زدگی به نقطه عطفی در روابط دو جانبه و چندجانبه با این کشورها تبدیل شود، البته باید توجه داشت خوشحالی ناشی از این دیدارها موجب توقف در آنها نباشد.
برای تک‌تک کشورها و حتی استان‌های آسیای مرکزی باید برنامه بلندمدت در گلستان وجود داشته باشد و پیگیری و پیشبرد آنها نیازمند دیدار منظم و تعاملات سطوح مختلف است.
فارس: به نظر می‌رسد در روابط با ترکمنستان شاهد تغییراتی هستیم، در حال حاضر روابط ما با این همسایه شمالی در چه وضعیتی قرار دارد؟
رحیمی: بله، این روزها پالس‌های مثبتی از سوی ترکمنستان می‌رسد که نشانگر رفع و فروکش کردن برخی اختلاف‌نظرها است. در این بازه فرصتی برای چیدمان یک مکانیزم مناسبات سطح بومی فراهم آمده که می‌توان به خوبی از آن استفاده کرد.
چندی پیش با سفر رئیس‌جمهور به عشق‌آباد، حسب تفاهم‌نامه‌های پیشین (استرداد مجرمین که فکر می‌کنم زمان ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی به امضا رسیده بود) و پیگیری‌های دیپلماتیک، شمار زیادی از زندانی‌های ایرانی در ترکمنستان که بخش اعظم آنها گلستانی بودند آزاد شدند.
با نگاهی به تنش‌های پیشین با همسایه شمالی‌مان در این زمینه، می‌شود این اقدام دولت ترکمنستان را یک تحول نامید. از طرف دیگر هفته پیش شاهد آن بودیم که دومین محموله کمک‌های بشردوستانه ترکمنستان برای مردم زلزله‌زده کرمانشاه تحویل سازمان هلال احمر شد.
این در حالی صورت گرفته که ترکمنستان طی ماه‌های اخیر درگیر یک بحران اقتصادی و ارزی شدید داخلی است که پیش‌بینی می‌شود ممکن است به بحران‌های اجتماعی نیز تسری یابد. البته در کنار این مسائل نمی‌توان دیدار آتی سران کشورهای ساحلی خزر (در مرداد ماه) را نادیده گرفت که گفته می‌شود تصمیم نهایی برای پیش‌نویس رژیم جامع حقوقی خزر در آن گرفته می‌شود.
سرنوشت طرح‌های صادرات گاز ترکمنستان از بستر خزر (از طریق خطوط لوله ترانس‌خزر و تاپی) به این اجلاس بستگی دارد و این عامل را هم نباید در بهبود روابط نادیده گرفت، در مجموع فاکتورهای زیادی در مناسبات فعلی تاثیرگذار هستند که شرایط مساعدی را برای گلستان به وجود آورده است.
فارس: شرایط و رفتار دوجانبه کشورمان با قزاقستان را به عنوان یک ظرفیت بزرگ سیاسی و اقتصادی در منطقه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رحیمی: قزاق‌ها هم به صورت سنتی روابط خوبی با ایران و ایرانی‌ها داشته‌اند. به ویژه در ماه‌های اخیر که با حمایت و نظر مثبت ایران قزاقستان به عضویت غیردائم شورای امنیت سازمان ملل در آمده است و میزبان گفتگوهای بین‌المللی با حضور کشورمان هم بوده است.
علاوه بر این، حضور جمعیتی از قزاق‌ها که وضعیت مناسبی در گلستان دارند می‌تواند زمینه مناسبی برای توسعه مناسبات باشد، قزاق‌های خارج از قزاقستان اهمیت بسیار زیادی برای مقامات این کشور دارد.
بخشی از مشکلات قزاقستان با چین مربوط به قزاق‌های مسلمان در مناطق غربی چین است که تحت فشار قرار دارند. از این رو، وضعیت مناسب و کم‌حاشیه قزاق‌های گلستان برای دولت قزاقستان ارزشمند است.
علاوه بر این با مشاهده رفتارهای اخیر قزاقستان در حوزه اقتصادی و استراتژی 2050 این کشور، می‌توان ظرفیت‌های مهمی در راستای چشم‌اندازهای توسعه کشورمان شاهد بود.
فارس: در حوزه اقتصادی علاوه بر مسائلی که ذکر شد، چه فرصت‌های دیگری برای کشورمان در آسیای مرکزی فراهم است؟
رحیمی: فراتر از آسیای مرکزی، می‌توان حتی «اوراسیا» را برای توسعه مناسبات اقتصادی گلستان و جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفت.
حدود دو ماه پیش توافقنامه موقت ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بین کشورمان و این اتحادیه به امضا رسید، این درحقیقت یک فرصت طلایی برای بنیان نهاد مجدد پایه‌های مناسبات اقتصادی کشورمان با این منطقه است.
کشورهای روسیه، بلاروس، ارمنستان، قزاقستان و قرقیزستان اعضای این اتحادیه هستند، این موافقتنامه یک فرصت فوق‌العاده برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان کشورمان فراهم می‌آورد که صفر شدن تعرفه‌ها در بسیاری از محصولات مهم‌ترین مزیت آن است.
در همین راستا، بنا به مزیت‌های نسبی و با در نظر گرفتن بنیان‌های اقتصادی، تولیدکنندگان گلستانی -به دلیل ماهیت تولیدات آنها و موقعیت جغرافیایی و ترانزیتی خاص منطقه- می‌توانند از دیگر فعالان اقتصادی کشور پیشی بگیرند. به‌ویژه کاهش ارزش ریال در مقابل دلار طی روزهای اخیر یک فرصت طلایی دیگر به تولیدکنندگان برای صادرات می‌دهد، البته این نیز نیازمند شناخت دقیق از این اتحادیه و کارکردهای آن به‌علاوه ایجاد گفتمان فوق‌الذکر است.
فارس: مزیت‌های گلستان برای توسعه مناسبات با آسیای مرکزی چیست؟
رحیمی: در مجموع مختصرا می‌توان مزیت‌های نسبی گلستان در مقایسه با دیگر استانها در برقراری روابط با کشورهای آسیای مرکزی را در موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، جایگاه ژئواکونومیکی منحصر به فرد، برخورداری از اقتصادهای مکمل با مناطق مجاور، اشتراکات فرهنگی، زبانی و مذهبی، وابستگی متقابل امنیتی و بالقوه ماندن ظرفیت‌های مناسبات سطوح خرد عنوان کرد. البته مورد آخر اگرچه یک ضعف در سال‌های پیشین را نشان می‌دهد، اما به هرحال اکنون می‌توان به آن به‌عنوان یک فرصت نگریست.
در کنار این موارد نباید اراده‌های هم‌راستا در سطح کلان همچون همگرایی ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی با دیدگاه‌های اوراسیاگرایانه، عضویت و تمایل به کنش‌گری در ترتیبات نهادی منطقه‌ای همچون اتحادیه اقتصادی «اوراسیا» و سازمان همکاری شانگهای، جست‌و‌جو برای آلترناتیوهای غیرغربی با افزایش احتمال بازگشت تحریم‌ها و مواردی از این دست را از نظر دور داشت که فرصت‌ها را مضاعف می‌نماید.
فارس: بزرگترین نقطه ضعف و کاستی امروز استان گلستان برای ایجاد روابط دوجانبه کلان و قوی با کشورهای منطقه آسیای میانه را در چه می‌دانید؟
رحیمی: طبیعتا استان گلستان با برخورداری از مزیت‌های نسبی در مقایسه با استان‌های کشور، می‌تواند به یک برنامه بلندمدت، سیستماتیک و هدفمندِ بین‌المللی فکر کند. اما، با توجه به ظرفیت‌ها، اتاقِ فکری نیاز است که به‌نظر نمی‌رسد در استان تاکنون شکل گرفته باشد. اتاق فکری که با در نظر گرفتن تمام جوانب، نقشِ سیاست‌گزارنۀ مشورتی ایفا نماید و در رفت و آمد دولت‌ها و استانداران باثبات و به‌دور از سیاست‌ورزی باشد. به هر حال سیاست و روابط خارجی حوزه‌ای تخصصی، حساس و بسیار مهم است.
در این میان هم باز آسیای مرکزی ویژگی‌های خاص‌تری دارد. امیدوارم نخبگان گلستانی خیلی زود به چنین اجماعی برسند و این اتاق فکر تشکیل شود. البته مردم یاد گرفته‌اند برای چنین موضوعاتی منتظر اقدام دولت و ارکان حکومتی نمانند و آتش به اختیار عمل کنند. لکن، امیدوارم مسوولان حداقل قدر چنین مسائلی را بدانند و اگر از آنها حمایت نمی‌کنند، حداقل آورده‌های آن را برای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران و مردم کشورمان مورد بهره‌برداری قرار دهند.
فارس: دیدار اخیر استاندار گلستان با سفیر ترکمنستان و مقامات ارشد کشورهای آسیای میانه در ماه‌های گذشته را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رحیمی: خوشبختانه دیدار استاندار محترم جناب هاشمی اقدام مناسبی بود که در بازه زمانی بسیار خوبی صورت گرفت و مطالب مطرح شده در این دیدارها بیانگر آگاهی نسبی ایشان از ظرفیت‌ها و ضرورت‌های مناسبات کشورمان با قزاقستان و ترکمنستان است که می‌تواند در صورت حفظ هوشیاری و اقدامات هوشمندانه و به دور از هیجان‌زدگی به نقطه عطفی در روابط دو جانبه و چندجانبه با این کشورها تبدیل شود.
انتهای پیام/و
