به گزارش خبرنگار دفتر منطقه‌ای خبرگزاری فارس، دورنمای سیاسی-امنیتی آسیای مرکزی که تا چند سال پیش، نشانه‌هایی از یک طوفان در حال وقوع بود، اکنون با شایعه مرگ «اسلام کریم‌اف» رئیس‌جمهور ازبکستان به واقعیت نزدیک شده است.
پس از انتشار خبر اولیه وخامت بیماری کریم‌اف، همگی رسانه‌های منطقه و جهان به پوشش این خبر مبادرت ورزیدند و بیماری وی به تیتر اصلی رسانه‌های منطقه و سرخط اخبار رادیو و تلویزیون کشورهای مختلف جهان تبدیل شد.
این موضوع خود حکایت از نگرانی‌هایی جدی در باب آینده اوضاع سیاسی این کشور و بحران احتمالی جانشینی، که در گذشته از جمله سناریوهای محتمل در منطقه محسوب می‌گردید، دارد.
آینده جانشینی
تا پیش از سال 2013، در محافل حتی کارشناسی نیز «گلناره کریم‌آوا» دختر ارشد کریم‌اف، مدعی شماره یک کسب عنوان جانشینی پدر محسوب می‌شد. این وضعیت بنابر دلایلی از جمله کسب شهرت و محبوبیت، ثروت اندوزی و اتصال وی به مراکز اصلی قدرت، به حقیقت نزدیکتر بود.
اما اختلافات گلناره با مقامات ارشد دولتی و نیز سوء استفاده عیان از قدرت اعطایی، وی را مغضوب پدر کرد به طوری که کریم‌اف از سال 2014 دخترش را در بازداشت خانگی قرار داد. از آن زمان تاکنون نیز علیرغم نام بردن از اسامی مختلفی از جمله «تیمورتیلی یوا» و «لولا» دختر کوچک کریم‌اف، هیچگاه مسئله جانشینی وی با جدیت مورد پیگیری قرار نگرفت.
به هر ترتیب، اکنون که به نظر کریم‌اف در حال ترک دنیا بدون اعلام نظر در خصوص جانشین احتمالی خود می‌باشد، فرضیاتی قابل اعتنا در فردای پس از وی، مطرح و قابل ارائه است.
فرضیه قطعی
بنابر قانون اساسی ازبکستان، چنانچه رئیس‌جمهور به هر دلیلی از توان انجام مسئولیت خود بر نیاید، پس مدیریت کشور به صورت موقت به رئیس مجلس سنای این کشور واگذار شده و طی 3 ماه بعدی انتخابات جدید دایر خواهد شد. ذکر عناوین مختلف، نه در این برهه زمانی بلکه برای انتخابات حداقل 3 ماه آینده خواهد بود.
فرضیات احتمالی
به اعتقاد بیشتر تحلیلگران، جانشین کریم‌اف یکی از افرادی خواهد بود که در حال حاضر در سطح مقامات عالی ازبکستان قرار داشته و حداقل یک دهه عضو تیم کریم‌اف بوده است.
تعداد چنین افرادی خیلی زیاد نمی‌باشد و عمدتا از 3 نفر نام برده می‌شود.
1. «شوکت میرزیایف» نخست‌وزیر ازبکستان، متولد 1957 (استان جیزخ). وی در گذشته مسئولیت نمایندگی پارلمان و استانداری «جیزخ» و «سمرقند» را عهده‌دار بوده و از سال 2003 به این طرف نخست وزیر ازبکستان می‌باشد.
2. «رستم عظیم‌اف» معاون اول نخست‌وزیر و وزیر دارایی، متولد 1958 (شهر تاشکند). وی در گذشته مسئولیت معاونت نخست‌وزیری، وزارت دارایی، وزارت اقتصاد، وزارت اقتصاد کلان و آمار، وزارت ارتباطات اقتصادی خارجی، سرمایه‌گذاری و تجارت ازبکستان را نیز عهده‌دار بوده و از سال 2005 به این طرف معاون اول نخست‌وزیر این کشور می‌باشد.
3. «رستم عنایت‌اف» رئیس سازمان امنیت ملی، متولد 1944 (استان سرخاندریا). وی از سال 1995 به این طرف ریاست سازمان امنیت ملی ازبکستان را بر عهده داشته و قبل از آن در سازمان «کا.گ.ب» اتحاد شوروی کار کرده و مأموریت‌های خارجی نیز داشته است (از جمله از سال 1976 تا 1981 در افغانستان).
هر 3 فرد یادشده از افراد با نفوذ سیاسی در ازبکستان بوده و در کنار حمایت‌های گروه‌های نخبه سیاسی و مالی، پشتیبانی مناطقی را نیز با خود دارند که به نوعی از آن نمایندگی می‌کنند. برخی از منابع دارایی‌های هر یک از آنها را بین 2 تا 4 میلیارد دلار ارزیابی می‌کنند.
اما برخی از تحلیلگران بر آنند که عنایت‌اف به دلیل کهولت سن (78 ساله) احتمالا از سوی کریم‌اف به عنوان جانشین بالقوه در نظر گرفته نشده است. بنابراین انتخاب اصلی بین میرزیایف و عظیم‌اف خواهد بود که هر 2 نیز زیر 60 سال سن دارند.
در همین حال، برخی تحلیلگران روس معتقدند که شانس میرزیایف بیشتر می‌باشد زیرا وی به خانواده کریم‌اف نزدیکتر بوده و از حمایت‌های عنایت‌اف نیز برخوردار می‌باشد.
سناریوهای کارشناسی
با این حال، سناریوهای دیگری نیز از سوی کارشناسان مطرح مسائل سیاسی مطرح است.
1-یکی از این سناریوها، تحقق «سناریوی ترکمنی» در ازبکستان است که بر این اساس جانشین کریم‌اف (همانند جانشین «ترکمن‌باشی» از سوی «بردی محمداف») می‌تواند به اصطلاح از پشت صحنه سیاسی وارد فضا شده و در رأس قدرت قرار گیرد (البته ضمن توافق نخبگان بر سر نامزد واحد).
2-«مارس ساری‌اف» کارشناس سیاسی و تحلیلگر مسائل منطقه معتقد است، چنانچه به هر دلیل دیگری کریم‌اف در رأس قدرت قرار نداشته باشد، موضوع جانشینی وی نه تنها برای ازبکستان بلکه برای منطقه و قدرت‌های ذی نفع نیز از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.
به اعتقاد وی، روسیه و چین به دنبال انتقال آرام و مسالمت‌آمیز قدرت در ازبکستان هستند در حالی که نگاه آمریکا به این موضوع متفاوت می‌باشد. زیرا بی‌ثبات شدن این جمهوری آسیای مرکزی در رابطه با بحث جانشینی کریم‌اف نه تنها وضعیت داخلی این کشور بلکه همسایه‌های تاشکند را نیز با چالش‌های جدی امنیتی مواجه خواهد کرد.
3-«کمال الدین ربیم‌اف» کارشناس سیاسی ازبک مقیم فرانسه نیز معتقد است، کریم‌اف به عنوان یک سیاستمدار باتجربه از مدت‌ها پیش جانشین خود را انتخاب کرده است و مهمترین مسئولیت جانشین وی ادامه خط مشی سیاست خارجی موجود ازبکستان در رابطه با فضای شوروی سابق و آسیای مرکزی می‌باشد.
این تحلیلگر ازبک نیز از 2 نفر به عنوان جانشین احتمالی کریم‌اف نام برده است که یکی از آنها میرزیایف نخست‌وزیر و دیگری عظیم‌اف معاون اول نخست وزیر ازبکستان می‌باشند.
به اعتقاد وی، این 2 تن تقریبا از شانس یکسانی برخوردارند ولی پیشی گرفتن یکی از آنها بستگی به آن دارد که کریم‌اف بتواند از بستر بیماری بیرون و به صورت علنی (یعنی در میان نخبگان سیاسی) یکی از آنها را جانشین خود اعلام کند. ولی اگر به هر دلیلی کریم‌اف نتواند این کار را انجام دهد، پس شاهد تشدید رقابت‌ها میان نخبگان عالی این کشور برای اشغال کرسی ریاست‌جمهوری خواهیم بود.
سناریوهای منطقه‌ای
ازبکستان امروز به واسطه 3 عامل مهم، واقع شدن در منطقه‌ای بحرانی، عدم همراهی با سیاست‌های منطقه‌ای روسیه و وجود زمینه‌های قدرت‌گیری مخالفان اپوزیسیونی و مسلح، در شرایط دشواری به لحاظ موفقیت در انتقال مسالمت‌آمیز قدرت قرار دارد.
1-منطقه آسیای مرکزی تحت تأثیر فاکتورهای سه‌گانه محیط طبیعی، محیط انسانی و بازیگران خارجی از حدود 4 سال قبل شاهد شکل‌گیری غیر معمول برخی جریانات وارداتی بوده است. این وضعیت با توجه به شرایط فعلی تشدید شده است:
الف: رشد روز افزون گرایشات مذهبی با رویکرد سلفی-تکفیری
ب: تجمع و سازماندهی گروه‌های مسلح در شمال افغانستان
ج: افزایش جذب و اعزام نیرو به کشورهای عراق و سوریه و بیعیت گروه‌های تروریستی منطقه با داعش. (تبعیت حرکت اسلامی ازبکستان از داعش)
د: مرگ یا ازکارافتادگی یکی از رؤسای جمهور اقتدارگرای آسیای مرکزی و سردرگمی و منازعه برسر کسب کرسی قدرت
به باور کارشناسان، وضعیتی که امروز ازبکستان درگیر آن است، تنازع برسر جانشینی و عدم انتخاب فرد جانشین در صورت بروز چنین مشکلاتی از سوی کریم‌اف است. مسئله‌ای که می‌تواند آینده این کشور را بنابر دلایل از پیش گفته، به تنش و تشنج برساند.
2-به فرض انتخاب و قدرت‌گیری جانشین احتمالی کریم‌اف، بنابر تناقضات جدی و پارادوکس‌های رفتاری تاشکند در مواجهه با روسیه در سالهای اخیر، و عدم حمایت احتمالی مسکو از فرد جایگزین، به خاطر نبود حمایت منطقه‌ای، ساختار سیاسی-امنیتی ازبکستان به دلیل احتمال بالای تحرکات بازیگران مخالف مسلح، با چالشی جدی مواجه خواهد گردید.
3-در شرایط فعلی، جرقه‌هایی که از وقوع درگیری در تصاحب قدرت حاصل خواهد شد، می‌تواند از سوی جریانات خواهان بی‌ثباتی در مناطق همجوار کشور از جمله «حرکت اسلامی ازبکستان» که با داعش اعلام هم‌پیوندی و بیعت کرده است (این حرکت اکنون در افغانستان بیش از 2500 هوادار ازبکی مسلح و خواهان برقراری نظام مبتنی بر خلافت در پروژه «خراسان بزرگ» دارد)، و جریان اپوزیسیون مخالف خارج نشین (با ردای راه‌اندازی تظاهرات‌های ضد دولتی و تشکیل دولتی با رویکرد جدید)؛ می‌توانند تهدیداتی در سطوح مختلف از عملیات‌های محدود، بمب‌گذاری‌های انتحاری، درگیری‌های چریکی تا ایجاد تنش و توسعه ناامنی را در روزهای آینده ازبکستان به تصویر بکشند.
ازبکستان پس از کریم‌اف
از صبح امروز سه‌شنبه، برخی منابع خبری روس زبان از بازداشت رستم عظیم اف معاون نخست وزیری ازبکستان خبر دادند. البته بلافاصله برخی دیگر از رسانه‌ها از جمله منابع خبری ازبکی نیز این ادعا را تکذیب کردند.
این در حالیست که از حدود 3 سال قبل و بنابر ادعای کارشناسان روس، در پی اختلافاتی که میان گلناره دختر ارشد کریم اف و رستم عنایت اف رئیس کمیته امنیت ملی ازبکستان حادث شد، دو دستگی‌هایی در میان اعضا ارشد نزدیک به قدرت شکل گرفت که شاید بتوان اخبار ضد و نقیض بازداشت رستم عظیم اف، را در همین راستا مورد تحلیل قرار داد.
از سوی دیگر، اکثر کارشناسان تاکید دارند، در صورت تایید خبر مرگ کریم اف و یا حتی اعلام بازنشستگی وی در صورت عدم توانایی وی برای ادامه حضور در کرسی ریاست جمهوری، وقوع تحولاتی عظیم در این کشور را نمی‌توان انتظار داشت. به اعتقاد آنان، در سالهای گذشته بخصوص پس از اختلافات سال 2013 که منجر به برخی شائبه‌ها در خصوص جانشینی احتمالی کریم اف شد، حاکمیت تصمیم‌هایی را برای فردای پس از کریم اف اتخاذ و به مورد اجرا قرار خواهد داد.
البته در این میان، نمی‌توان نسبت به تحرکات تازه جریان اپوزیسیون نیز بی تفاوت ماند. گروه‌های مخالف رویکردهای سیاسی دولت ازبکستان که بعضا در تبعید خودخواسته یا اجباری در خارج از این کشور بسر می‌برند، احتمالا نیز تلاش‌هایی برای بهبود شرایط موجود و کاستن از خفقان سیاسی حاضر خواهند داشت.
همچنین به اذعان کارشناسان، طیف مردمی مخالف رویکردهای سیاسی دولت ازبکستان نیز، در شرایط فعلی، دارای امیدواری‌هایی در اصلاح رویکردها و تلطیف فضای سیاسی-مذهبی کشور در صورت جانشینی فرد جدید خواهند بود.
انتهای پیام/ح
