خبرگزاری فارس - گروه کتاب و ادبیات: فلسطین در جنگ اول جهانی از قیمومت امپراتوری عثمانی جدا شد و نزدیک به سی سال (1948 - 1918م) کشور انگلستان سرپرست و قیم آن شد، که در این مدت بحرانی و در آن موقعیت پر دردسر، گرفتار رویارویی با خطر صهیونیسم شد و در راستای آن، جنبشی ادبی در این کشور به راه افتاد که وظیفه اصلی آن تشجیع روح ملی، قهرمانی‌ها و دلاوری‌هایش بود. بنابراین از زمان صدور عهدنامه نامبارک بالفور در سال 1917 میلادی، ملت فلسطین خطری واقعی را احساس کرد که آنان را مورد حمله قرار می‌داد، به همین سبب از همین زمان، به دفاع از کیان خویش پرداخت و تمام راه‌ها را برای حفظ کرامتش امتحان کرد، تا آنکه حادثه ناگوار 1948 میلادی، رخ داد و مردم فسلطین در سراسر دنیا آواره شدند.
در ادبیات فلسطین، شعر پیشتار است؛ نه بدان جهت که در طول قرون گذشته در میان عرب‌ها هنر ادبی بارز و تا حد زیادی منحصر به فرد بوده است، بلکه بدان جهت که شعر، از حیث نفوذ در میان توده‌ها و شوراندن و به هیجان آوردن آنان، از قدرت بیشتری برخوردار بوده است. همچنین بدان سبب که انتشار شعر در میان مردم، به سهولت انجام می‌شود. در همه انقلاب‌ها و جنبش‌های جهان، این شعر است که خون را در رگ‌های مبارازن به جوش آورده، صلابت مقاومت مردمی و شعارهای حماسی را به مبارزان فلسطینی هدیه کرده است، در حالی که قصه، نمایشنامه و مانند این‌ها،نقش ثانوی داشته‌اند، البته شاید هم بدان جهت که این انواع ادبی، در ادب عربی، جدید هستند. شعر معاصر فلسطین را می‌توان به دوره‌های مختلف تقسیم کرد و در هریک از دوره‌ها، موضوعی ویژه را دنبال کرد.
شعر معاصر فلسطین را به دو مرحله می‌توان تقسیم کرد:
1- پیش از رویداد 1948 میلادی
2- پس از 1948 میلادی
شعر پیش از حادثه 1948 میلادی خود به چهار مرحله قابل تقسیم است:
الف: نیمه دوم قرن نوزدهم که که از ابتدای نیمه دوم شروع می‌شود و تا اعلام قانون اساسی امپراتوری عثمانی در سال 1908 میلادی ادامه می‌یابد. ویژگی برجسته آن نیز، سیطره مذهبی و دینی حاکم بر فرهنگ و شعر آن زمان است.
ب: سال‌های طولانی بین 1908 میلادی تا پایان جنگ جهانی اول در 1920 میلادی یعنی از زمانی که ترک‌ها از اعراب جدا شدند و استعمار خویش را آغاز کردند و عرب‌ها، ضرورت دفاع از سرنوشت خود و اصلاح امور را احساس کردند. در این دوره، بر بیشتر آثار شعرا، رنگ و بوی تقلید حاکم بود و خلاقیت نبوغ در آن دیده نمی‌شد. همچنین مضامین اشعار، حول محور مسائل دینی، نقد و بزرگداشت پیامبر (ص)، تبریک به دوستان و نزدیکان، مرثیه و مدح، دور می‌زد. در این مرحله شعر اغراض و اهدافی را پیگیری می‌کرد که با زندگی مردم در ارتباط بیشتری بود.
پ: میان دو جنگ جهانی، از سال 1920 تا 1939 میلادی را در برمی‌گیرد. یعنی از زمانی که متحدان تصمیم به تقسیم کشورهای عربی در میان خویش گرفتند و به نوعی فلسطین با استعمار و صهیونیسم درگیر شد. انقلاب‌ها و جنبش‌ها در زندگی و شعر مردم نفوذ کرد، شعر به این نوع قضایا پرداخت و در آن درگیری‌های ایدئولوژیک و تعارضات فکری و فرهنگی پیش آمد. در این مرحله، شعر و شاعران فراوان شدند و هر قشری از مردم به آن اهتمام ورزید. آفرینش قصاید طولانی و سرودهای ملی - میهنی از ویژگی‌های این دوره است.
ت: از جنگ جهانی دوم تا وقوع حادثه ناگوار فلسطین در سال 1948 میلادی را در برمی‌گیرد. دوره‌ای که اوضاع در این کشور دگرگون شد و شعر نیز در تکاپوی ایفای نقش خویش برآمد. در این دوره باب مخصوصی به نام «هتلریات» گشوده شد که توطئه‌های دشمن را برملا می‌ساخت. همچنین در این دوره هاله‌ای از غم و اندوه بر شعر - حتی شعر عامیانه که اشک و آه شاعران آن را همراهی می‌کرد - سایه افکند. پس از این زمان نیز نوبت به شعر 1948 میلادی به بعد رسید.
تقسیم‌بندی دیگر را گروهی از نویسندگان عرب انجام داده‌اند. این تقسیم‌بندی بر اساس زمان، افکار، ارتباط با مکاتب ادبی و همسویی شعر فصیح سنتی با ویژگی‌های شعر عامیانه صورت گرفته و به این شرح بیان شده است:
1. سنت‌گرایی و گام‌های نخستین 2. توافق جریان سنت‌گرایی با رمانتیسم 3. ظهور مکتب رمانتیسم 4. زبان شعر و خصایص ملی - مردمی 5. نهضت شعری جدید
1. سنت‌گرایی و گام‌های نخستین
در نیمه دوم قرن نوزدهم، تعدادی از شاعران ظهور کردند که در جنبش شعر جدید و نوین عرب در جنوب سرزمین شام، شرکت جستند و با میراث فرهنگی و تعلیمات دینی در الازهر تربیت یافتند. از جمله آنها می‌توان به یوسف النبهانی(1932 - 1849 م)، علی الریماوی (1919 - 1860 م)، محی الدین الملاح و ابوالاقبال الیعقوبی (1941 - 1880 م)، ابراهیم الدباغ (1946 - 1880 م)، اسعاف النشاشیبی (1947 - 1885 م) اشاره کرد. این در حالی بود که اثر شاعران گذشته و مخصوصا مدح پیامبر(ص)، در شعرشان سایه افکنده بود.
2. توافق جریان سنت‌گرایی با رمانتیسم
تلاش بر این است که در این گرایش ادبی، به تعدادی از شاعران همانند: ابراهیم طوقان (1941 - 1905 م)، عبدالکریم الکرمی (ابوسلمی)(1980 - 1909 م)، کمال ناصر (1973 - 1925 م)، یوسف الخطیب (1931 م) و مصطفی وهبی التل (عرار)( 1999 - 1849 م) به طور خاص به خاطر استقلال آنان، داشتن اسلوب متمایز از دیگران و زبان مخصوصی که از توده مردم سرچشمه می‌گیرد، اشاره شود.
کار شعر در این حرکت بالا گرفت، به مرحله جوانی رسید و رونق و صفای چهره‌اش به همراه روش زیبا و درخشش شیوه منجصر به فردش به دست گروهی از شاعران، تجلی پیدا کرد که در پیشاپیش آنان شاعر بدیهه‌سرای فلسطین، ابراهیم طوقان قرار داشت. در شعر این مرحله، امتزاج میان حس و اندیشه پایدار شد و به دنبال آن، شعر به گونه‌ای جدانشدنی به مردم و جامعه پیوند خورد و به بیان احساسات آنان نسبت به میهن خویش و جنبش‌های علیه استعمار و صهیونیسم پرداخت.
3. ظهور مکتب رمانتیسم
شاید بتوان گفت، نگرش رمانتیک در شعر برخی همانند مطلق عبدالخالق، فدوی طوقان و حسن البحیری رویت می‌شود. عبدالخالق، از نخستین کسانی است که تحت تاثیر این مکتب بوده، زندگی، شخصیت و طبع و خوی وی باعث جذب او به این سمت و سو شده است. شعر احسان عباس نیز طعم خاصی دارد که البته در کتاب مشخصی به چاپ نرسیده است.
بی‌شک عبدالخالق شاعر با استعدادی بود که اگر دارفانی را وداع نمی‌گفت، مطلع جدیدی به شعر فلسطین، به نام خودش می‌افزود. البته به علت اندک بودن شعر وی و نیز غالب بودن رنگ و بوی سیاسی در شعر فلسطین، شاعران دیگر از آن تاثیر نپذیرفتند. شعر وی اهمیت خاصی دارد، زیرا نخستین نمونه از شعر کامل و تمام و کمال رمانتیک در فلسطین است که به هنگام مقایسه با شاعران معاصر فلسطینی‌اش تفاوت حساسیت شعری میان وی و آنان روشن می‌شود. این گروه می‌کوشیدند تا ملت را هوشیار سازند، نقش انقلابی‌شان را به آنان گوشزد کنند. حسن البحیری؛ فرزند حیفای زیبا، اعلام داشت که فلسطین میراث گذشتگان برای فرزندان خویش و باغ و بهشت آنان است و در آنجاست که آرزوهایشان به ظهور خواهد پیوست.
4. زبان شعر و خصایص ملی - مردمی
کسی که در جنبش شعری جدید عرب و سیر تحولی آن تاملی کند، به تمایل این حرکت برای بهره‌گیری از زبان عامیانه، گفتارها، ضرب‌المثل‌‌ها و آثار گذشته پی خواهد برد. چه بسا مهم‌ترین این موارد تاثیرپذیری از خوی و سرشت رمانتیکی زبان عامیانه است که در قالب زبانی رسمی و سبک و سیاقی چشمگیر، به مخاطب عرضه می‌شود. به نظر می‌رسد این گرایش را بتوان به صورت روشن در آثار متاثر از رمانتسیم عقاد و در دیوانش «عابر السبیل» مشاهده کرد. این تاثیرپذیری در برخی از شاعران اردن و فلسطین نیز دیده می‌شود، که شاید ابراهیم طوقان از بارزترین آنان باشد.
5. نهضت شعری جدید
اگرچه شاعران اردن و فلسطین از پیشروان جنبش شعر جدید نبودند، اما دیری نپایید که به خواسته‌های این حرکت پاسخ گفتند و آشکارا در آن شرکت جستند. شاید بتوان گفت از نخستین سرایندگان این نوع شعر، فدوی طوقان، معین بسیسو، کمال ناصر، عبدالرحیم عمر، امین شنار، خالد الساکت، حکمت العتیلی، فایز صباغ، تیسیر سبو و دیگران‌اند، ضمن آنکه مشخص کردن نخستین قصیده ایشان در این قالب نیز، کار چندان ساده‌ای به نظر نمی‌رسد. شعر معین بسیسو که شاید نخستین قصیده وی در این دوره باشد، عنوان، مضمون، اشارات و رموز آن موید این مدعاست.
ای سهیر
من در تبعیدگاه، ترانه می‌خوانم، برای قطار
و ترانه می‌خوانم، برای ایستگاه
چه آشوبی می‌شود
آن هنگام که غزه در چشمانم می‌درخشد
آن هنگام که طنین صدای رفیقان می‌پیچد
آن هنگام که به‌سان جنگلی می‌بالد
از پس رعد و برق‌ها و بادها
آن هنگام که برق واژگان می‌درخشد
واژگانی که از سر نو
این دروازه آهنین را می‌کوبد
صحنه ادبی معاصر فلسطین، اندوخته از شعر شاعران آنجاست. شعر این سرزمین در دهه 1980 میلادی - چه از نظر کیفی و چه از نظر کمی - به سطوحی رسید که پیش‌تر به آن دست نیافته بود. البته این موفقیت حاصل نشد، مگر پس از تلاش‌های بی نتیجه ده‌ها شاعر که در دهه 1970 میلادی صورت گرفت. در دهه هفتاد، شاعران فراوانی به شهرت رسیدند، به زودی نیز رو به افول نهادند و اگر هم برخی در صحنه باقی ماندند، به خاطر تعهد ایشان به موضوعات ملی، میهنی و سیاسی بود. درباره شعر دهه هفتاد دو نکته به چشم می‌خورد: نخست، زیبایی شناسی قصیده، و دوم، دلالت‌های معنوی آن. خاستگاه مورد نخست، همان ماجراجویی و شتاب عظیمی بود که شعر عرب به طور کلی در زمینه زبان و شکل در آن شرکت جست، به طوری که به نحوه بی‌سابقه‌ای در طول تاریخ خویش از امکانات شعر عرب بهره گرفت.
برگرفته از کتاب «سمیح القاسم و شعر معاصر فلسطین»
انتهای پیام/و
