معمولاً وقتی از نظام بین المللی سخن گفته می‌شود، بیشتر به وضعیت سیاسی جهان از قرن 16 و 17 به بعد اشاره می شود و تا پیش از آن بیشتر، نظام‌های محدود منطقه ای مطرح بوده است. در واقع طی 5 قرن گذشته، تمرکز قدرت به شکل جهانی درآمده و مفهوم سیاست جهان محقق شده است، برخی معتقدند روند تمرکز قدرت در سطح جهانی 5 مرحله را پشت سر گذاشته و در هر مرحله از تعداد قدرت های برتر کاسته شده است:
1. مرحله امپراتوری جهانی (قبل از قرن 16): تکثر قدرت های بزرگ؛
2.مرحله قدرت های بزرگ (قرن 16 تا 18): اسپانیا، هلند، پرتغال، بریتانیا، فرانسه، پروس و روسیه؛
3. مرحله رهبری جهانی (قرن 19): انگلستان، آمریکا و آلمان؛
4. مرحله هژمونی دوگانه (1945تا1990) :آمریکا و شوروی؛ و
5- مرحله هژمونی کامل ( از 1991): آمریکا
با فروپاشی اتحاد شوروی، موقعیتی برای آمریکا ایجاد شد که در عرصه بین الملل دست بالاتر را پیدا کرده و در بحران های مختلفی نظیر عراق، یوگسلاوی، سومالی، هائیتی و افغانستان مداخله نماید. این مداخلات در مواردی با موافقت نهادهای بین‌الملل و در مواردی نیز بدون موافقت آنها (همانند بحران کوزوو در سال 1999 و بحران عراق در سال 2003) بود.
«کنت والتز» مدعی است که جهان امروز تک قطبی است و این وضعیت به سبب قدرت عظیم آمریکا، از زمان سقوط امپراتوری روم تاکنون بی سابقه بوده است و مشخصه اصلی این جهان تک قطبی، فقدان قدرت های موازنه دهنده است.
با این وجود طی یک دهه گذشته، موازنه قدرت در سطح نظام بین الملل به چند دلیل دستخوش تغییر شده است؛ اول اینکه هزینه هژمونی برای آمریکا غیرقابل تحمل شده است و وضعیت اقتصادی آمریکا نیز به دولتمردان این کشور اجازه نمی‌دهد بار آن را به تنهایی به دوش بکشند. دوم اینکه سیاستهای آمریکا طی 2 دهه گذشته باعث شکل گیری نوعی ائتلاف بین‌المللی برای مقابله با هژمون و یک جانبه گرایی آمریکا در عرصه سیاست بین الملل شده است. از سوی دیگر رشد نظامی و اقتصادی قدرتهای بزرگ نظیر روسیه، چین و هند قدرت آمریکا را به چالش کشیده است. در کنار قدرتهای بزرگ بین المللی باید به رشد توان نظامی قدرتهای منطقه ای نظیر ایران به ویژه در منطقه خاورمیانه که مرکز ثقل سیاستهای نظامی آمریکا است اشاره کرد.
از زمان حمله آمریکا به عراق، هژمونی آمریکا رو به افول نهاده است و استراتژیست‌های بزرگ روابط بین الملل از جمله «زبیگنیو برژینسکی» اگر چه معقتدند که آمریکا همچنان قدرت اول در نظام بین الملل است اما در عین حال اذعان می‌کنند که قدرت آمریکا رو به افول نهاده است و نظام بین الملل از سیستم تک قطبی به سمت "تک چند قطبی" یا "چند قطبی" سیر می‌کند.
این مساله در طول بحران سوریه و به ویژه بحران اوکراین به خوبی نمایان شد.
در بحران سوریه سیاست اعلامی و عملی آمریکا ساقط کردن حکومت بشار اسد بود و در این راه از ابزارهای مختلفی نظیر کمک مالی و تسلیحاتی به شورشیان و گروههای تندرو استفاده کرد اما به نتیجه مورد نظر دست نیافت. مجموعه سیاستگذاران آمریکا پس از این ناکامی‌ها به این نتیجه رسیدند که آمریکا باید با حمله نظامی به سوریه حکومت سوریه را ساقط کند، گزینه ای که هیچ گاه عملی نشد.
از دلایل عدم حمله نظامی ارتش آمریکا به سوریه باید به ناتوانی این کشور و مخالفت افکار عمومی داخلی این کشور اشاره کرد. اما علت اصلی ناتوانی آمریکا در حمله به سوریه را باید در ائتلاف بین‌المللی رقیب جست‌وجو کرد؛ جایئکه روسیه، چین و ایران نسبت به جنگ علیه سوریه هشدار دادند و واشنگتن را نسبت به عواقب این تصمیم دچار تردید کردند. این هشدار باعث افزایش هزینه‌های حمله نظامی به سوریه شد و باراک اوباما را مجبور کرد که تصمیم خود برای جنگ علیه سوریه را به رای کنگره بگذارد.
افول قدرت هژمونی، آمریکا را درجه ای رسانده است که نمی‌تواند در اعمال سیاستها و تصمیمات خود قدرتهای رقیب را آنگونه که در 2 دهه گذشته بود نادید بگیرد. از سوی دیگر قدرتهای رو به رشد نظام بین الملل در اعمال سیاستهای خود حساب کمتری روی این کشور باز می‌کنند و حتی قدرت آمریکا را نادیده می‌گیرند. این مساله در بحران اوکراین به وضوح مشاهده شد.
به دنبال برکناری ویکتور یانوکوویچ رئیس جمهوری سابق اوکراین از قدرت، روسیه نیروهای نظامی خود را به منطقه شبه جزیره کریمه در شرق اوکراین اعزام کرد و بدون هیچ گونه مقاومتی از سوی آمریکا و غرب این منطقه مهم و استراتژیک را ضمیمه خاک خود کرد. این مساله از این حیث حائز اهمیت است که بعد از جنگ سرد مهمترین تقابل مستقیم روسیه و آمریکا بود. دولت آمریکا در بحران اوکراین تقریبا دچار استیصال شده و بعد از سقوط دولت یانوکوویچ همواره یک گام از روسیه عقب بوده است. در واقع می‌توانیم بگوییم که روسیه در مساله اوکراین هر آنچه که خواست کرد و آمریکا فقط نظاره کرد. آمریکا توان لازم برای مقابله با روسیه در بحران اوکراین را ندارد، یا اگر دارد نتوانسته از آن استفاده کند، و تنها به استفاده از ابزارهایی نظیر تحریم آن هم به شکل محدود بسنده کرده است.
بحران اوکراین که از آن به عنوان مهمترین بحران قرن بیست و یکم یاد می‌شود اکنون مهمترین چالش سیاست خارجی آمریکا است و هنوز تمام نشده است. نیروهای حامی روسیه در شرق اوکراین خواستار جدایی مناطق بیشتری از اوکراین و پیوستن به فدراسیون روسیه هستند. این تحرکات درحالی انجام می‌شود که اگر مسکو اراده کند می‌تواند این بخشها را همانند شبه جزیره کریمه به خود الحاق کند.
دولت اوکراین و حامیان غربی‌اش از جمله اروپا، آمریکا و بازوی نظامی آنها(ناتو) گزینه‌های زیادی برای رویارویی با این بحران ندارند و به نظر می‌رسد استراتژی منسجمی نیز ندارند.
نظریه پردازان واقع گرای روابط بین الملل معتقدند که نظام تک قطبی پایدار نمی‌ماند و علت آن را هزینه سنگین نظام تک قطبی برای هژمون و ائتلاف بین المللی علیه هژمون می‌دانند. نظام بین المللی اکنون در حال گذار از سیستم تک قطبی به سوی سیستم چند قطبی است. اگر جنگ جهانی دوم و بحران شبه جزیره کره در سال 1950 نظام بین الملل را به سیستم دوقطبی تبدیل کرد و فروپاشی شوروی نظام دو قطبی را به نظام تک قطبی بدل کرد، اکنون بحران سوریه و بحران اوکراین آغازی بر تغییر نظام تک قطبی به نظام چند قطبی هستند.
یادداشت: مهدی محمودی
انتهای پیام/ی
