به گزارش خبرگزاری فارس از زنجان، یکی از بخش‌های مهم در مدیریت اراضی زراعی، آماده‌سازی زمین از نظر شیمیایی و حفظ حاصلخیزی خاک است.
گیاهان برای رشد و نمو و برای تولید محصول به یکسری عناصر غذایی احتیاج دارند که برخی از آنها مانند کربن و اکسیژن از هوا تامین می‌شود و مابقی از طریق خاک و به شکل محلول در اختیار گیاه قرار می‌گیرند. بر اساس مقدار نیاز گیاه به عناصر غذایی، آنها را در دو گروه عناصر پر مصرف و کم مصرف تقسیم‌بندی کرده‌اند.
شایان ذکر است؛ اهمیت عناصر غذایی کم مصرف (ریز مغذی‌ها) کمتر از عناصر پرمصرف نیست.
کمبود هر یک از عناصر غذایی، باعث ایجاد اختلال در تبادل مواد و فرایندهای فیزیولوژیکی گیاه شده و ضمن تاثیر سوء بر پیشروی فعالیت‌های رشد و نمو گیاه، باعث کاهش عملکرد در گیاهان زراعی می‌شود. در بین عناصر غذایی مختلف تاثیر کمبود برخی از آنها مانند نیتروژن(N)، پتاسیم(K)، فسفر(P) و کلسیم(Ca) بسیار مشهود است.
* علل کاهش عناصر غذایی در خاک
به دلایل مختلف ممکن است گیاه با کمبود عناصر غذایی در خاک مواجه شود. گاهی این کمبود از نوع ظاهری است. یعنی مقدار قابل توجهی از یک عنصر در محیط اطراف ریشه وجود دارد، اما به دلیل اثر متقابل سایر عناصر و یا به دلیل تثبیت شدن به سطح ذرات خاک به فرم غیر قابل جذب در آمده است.
برداشت مکرر محصول از زمین، رشد و نمو علف‌های هرز که بخش قابل توجهی از عناصر غذایی خاک را به خود اختصاص می‌دهند، فرسایش خاک و رواناب، ورود عناصر غذایی به طبقات پایین خاک در زراعت‌های آبی و مناطق پرباران و تغییر شکل عناصر به حالت گاز و متصاعد شدن به جو از دیگر عوامل کاهش عناصر غذایی در خاک به شمار می‌روند.
هر چه عملکرد گیاه زراعی بیشتر باشد مقدار بیشتری از عناصر غذایی را از خاک خارج می‌سازد. از این رو به هنگام آماده‌سازی بستر بذر برای کشت جدید، باید مواد غذایی را که توسط گیاه قبلی از خاک خارج شده به خاک اضافه نمود و از این طریق حاصلخیزی و باروری خاک را حفظ نمود.
* کودهای شیمیایی
یکی از راه‌های اضافه کردن مواد غذایی به خاک و جبران کمبود عناصر غذایی، استفاده از کودهای شیمیایی است که در بین کشاورزان کشورمان بسیار رواج پیدا کرده و امروزه به طور مکرر آثار زیانبار استفاده از کودهای شیمیایی بر روی محیط زیست و سلامت انسان توسط کارشناسان و متخصصان مورد تاکید قرار می‌گیرد.
موادی که دارای یک یا چند عنصر لازم برای رشد و نمو گیاهان باشند و در کارخانجات صنایع پتروشیمی ساخته می‌شوند، کودهای معدنی یا شیمیایی نامیده می‌شوند. این کودها اکثراً شامل ترکیباتی از عناصر سه‌گانه N، P، K هستند که به منظور افزایش تولید محصول به خاک اضافه می‌شوند. کودهای شیمیایی تاثیر چندانی در بهبود خواص فیزیکی خاک ندارند اما به چند دلیل استفاده از آنها در تغذیه گیاهان رایج است:
1ـ درصد مواد غذایی موجود در کودهای شیمیایی زیاد ولی حجم آنها کم است.
2ـ به دلیل حجم کم، حمل و نقل و نگهداری آنها آسان است.
3ـ تاثیر آن بر روی گیاهان به زمان کوتاهی احتیاج دارد.
4ـ روش کاربرد و مصرف آن ساده است.
5ـ با اطلاع از درصد عناصر اصلی موجود در هر نوع کود، پس از تشخیص کمبود عناصر در خاک به راحتی می‌توان کود مناسب را انتخاب و نسبت به رفع کمبود اقدام کرد.
ترکیب شیمیایی و درصد خلوص کودهای مختلف حاوی یک عنصر بسیار متفاوت است. این تفاوت‌ها بر مورد مصرف، نحوه پخش کود، زمان کوددهی و بازدهی آنها تاثیر بسزایی دارند بنابراین کسب آگاهی در مورد انواع کودهای شیمیایی قبل از انتخاب و مصرف آنها بسیار ضروری است.
کودهای شیمیایی به انواع مختلف کودهای نیتروژنی، کودهای فسفری، کودهای پتاسیمی، کودهای مخلوط و کودهای میکرو( ریز مغذی‌ها) تقسیم‌بندی می‌شوند.
* توصیه برای انتخاب نوع و میزان کود
چنانچه کود کمتر از مقدار لازم در یک مزرعه به کار برده شود باعث می‌شود تا از سایر عوامل و نهاده‌ها حداکثر استفاده و بهره‌وری به عمل نیاید. از طرفی مصرف زیاد و بی‌رویه کودهای شیمیایی هم از نظر اقتصادی و هم از نظر زیست‌محیطی به صلاح نیست زیرا تجمع مقادیر زیادی املاح در خاک موجب شوری آن و بر هم خوردن تعادل بین عناصر غذایی خواهد شد و چنانچه مقدار کود مصرف شده بیش از ظرفیت نگهداری خاک باشد، مازاد آن از خاک شسته شده و وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود و عواقب زیست‌محیطی ناگواری را به همراه خواهد داشت.
بنابراین شایسته است با در نظر گرفتن عواملی همچون آب و هوای منطقه، نوع گیاه، خصوصیات خاک، روش کود دهی و مسائل اقتصادی و مدیریتی، مقدار و نوع مناسب کود برای گیاهان زراعی هر منطقه را تعیین کرد.
در تشخیص کمبود عناصر غذایی نمی‌توان فقط به علائم ظاهری کمبود توجه داشت، زیرا برخی عناصر کم مصرف علایمی شبیه به یکدیگر به وجود می‌آورند و در بسیاری از شرایط نیز کمبود یک عنصر به صورت پنهان است. یعنی با اینکه باعث افت عملکرد گیاه زراعی می‌شود اما هیچ‌گونه علایم ظاهری از کمبود آن عنصر مشاهده نمی‌شود در این گونه موارد باید از طریق راه‌های دیگری همچون تجزیه بافت‌های گیاه و انجام آزمایشات کودی به زراعی، از وضعیت تغذیه‌ای خاک و گیاه اطلاع پیدا کرد و با در نظر داشتن تناوب زراعی و سابقه کشت در آن محل نسبت به انتخاب صحیح میزان و نوع کود و مقدار مصرف اقتصادی آن تصمیم‌گیری کرد.
معمولاً پس از انجام آزمایش‌های مداوم در یک ناحیه، فرمول‌هایی برای تعیین مقدار کود مورد نیاز تهیه می‌کنند. در این فرمول‌سازی به خصوصیات خاک، شرایط آب و هوایی، مقدار بارندگی یا امکان انجام آبیاری، موجودی عنصر در خاک، شدت فرسایش خاک، میزان آزاد شدن عنصر کودی از هوموس خاک، میزان آلی شدن عنصر در اثر تغییرات بقایای گیاهی محصول سال قبل و عملکرد مورد انتظار از گیاه زراعی توجه می‌شود.
شایان ذکر است که فرمول‌های تهیه شده برای یک ناحیه و تحت شرایط تولیدی خاص برای نواحی و شرایط تولیدی دیگر اعتبار و کاربرد ندارد.
* زمان کوددهی
برای افزایش تاثیر کودهای مصرف شده از یک سو و کاهش اثرات سوء زیست‌محیطی و اقتصادی از سوی دیگر، بهتر است کود را زمانی به کار برد که اولاً قسمت اعظم آن به صورت قابل جذب گیاه در خاک باقی بماند و ثانیاً تلفات کود به صورت شستشو، تثبیت و تجزیه در حداقل ممکن باشد. به طور کلی کودهای شیمیایی را می‌توان در دو زمان مورد استفاده قرار داد.
* استفاده از کودهای شیمیایی قبل از کاشت
در صورتی که کود در خاک حرکت نکند و نتوان آن را به نحوی در آب حل و به خاک اضافه کرد، باید آن کود حتماً قبل از کاشت به خاک داده شود. کودهای فسفر و پتاسیم به جز مواد استثنایی همیشه قبل از کاشت در زمین پخش و به وسیله شخم یا دیسک و هرس با خاک مخلوط می‌شوند.
اثربخشی بعضی از کودهای شیمیایی نیز مستلزم انجام تغییراتی است که نیازمند زمان است. برای مثال گوگرد باید حداقل چهار تا شش هفته قبل از کاشت به خاک اضافه شود تا به صورت قابل جذب برای گیاه در آید.
* استفاده از کودهای شیمیایی بعد از کاشت
کودهایی را می‌توان بعد از کاشت به خاک داد که در آب محلول باشند، عنصر موجود در آنها مستقیماً و بدون تغییر قابل جذب برای گیاه باشد، در خاک به سهولت حرکت کند، فرار نباشد و به سرعت در خاک تثبیت نشود. در این موارد ممکن است کود شیمیایی در حین کاشت به طور نواری در دو طرف خط کاشت بذر و یا در زیر آن به کار برده شود.
حالت دیگر از کوددهی بعد از کاشت، کود سرک است که پس از کاشت و رشد و نمو گیاه در مواقع لزوم روی خاک پاشیده می‌شود. دادن کود سرک در مواردی معمول است که کود به سرعت از خاک شسته می‌شود و چنانچه تمام عنصر مورد نظر یکباره و قبل از کاشت به خاک داده شود، قسمت عمده آن شسته شده و به هدر خواهد رفت. در این شرایط قسمتی از کود را قبل از کاشت و بقیه را در نیمه اول فصل رشد به محصول می‌دهند. این روش در مورد کود نیتروژنی مرسوم است.
در مجموع نوع کود قابل دسترس، مسائل اقتصادی، ماشین‌آلات و امکانات موجود در مزرعه، روش کاشت، شرایط آب و هوایی، کیفیت آب و نحوه آبیاری و بالاخره گیاه مورد کشت در تعیین زمان و روش مصرف کود در مزرعه تاثیر دارند.
* روش‌های کوددهی
انتخاب روش مناسب توزیع کود نیز مانند زمان کوددهی می‌تواند بر اثربخشی کودهای شیمیایی موثر باشد. در مجموع باید روشی را برای کوددهی انتخاب کرد که کود را در طول مدتی که مورد نیاز گیاه است به حداکثر مقدار در اختیار گیاه قرار دهد.
تزریقی، پراکندن، نواری، کناری، همراه با آبیاری و محلول‌پاشی یا تغذیه برگی از انواع روش‌های کوددهی به شمار می‌روند.
معاون برنامه‌ریزی جهاد کشاورزی استان زنجان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در زنجان اظهار داشت: طبق آمار طی سال‌های اخیر سالانه حداقل 15 و حداکثر 20 هزار تن کود شیمیایی در بخش کشاورزی استان زنجان به مصرف رسیده است.
جواد تاراسی خاطرنشان کرد: در سال گذشته بعد از پایان کشت پاییزه میزان مصرف کود در استان زنجان به 7 هزار تن رسید که نشان می‌دهد میزان مصرف به یک سوم مصرف گذشته رسیده است که بسیار مناسب و معقول است.
در این میان فرهنگ‌سازی در زمینه آثار سوء و گاه جبران‌ناپذیر مصرف کودهای شیمیایی و معرفی کودهای آلی به کشاورزان می‌تواند نقش بسزایی در کاهش قابل توجه مصرف این کودها داشته باشد.
*کودهای آلی و مزایای آنها
هر ماده آلی که به وسیله میکرو ارگانیسم‌های خاک قابل تجزیه باشد به عنوان کود آلی محسوب می‌شود. از این رو فضولات دامی، بقایای گیاهی، کمپوست حاصل از زباله‌های خانگی، کنجاله و تفاله‌های گیاهی و کود سبز همگی جزو کودهای آلی محسوب می‌شوند. همه این کودها مواد غذایی لازم برای گیاهان را تامین می‌کنند و علاوه بر این در اصلاح ساختار فیزیکی خاک نیز نقش دارند. اثرات مفید کودهای آلی بر رشد گیاهان برای مدتی طولانی (3 یا 4 سال) در خاک حفظ می‌شود. وجود مواد آلی کافی در خاک شرایط مناسبی برای رشد و نمو و تکثیر موجودات زنده خاک را فراهم ساخته و از این طریق بر باروری خاک می‌افزایند.
امروزه کودهای شیمیایی به طرز شدیدی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بهره‌برداری مداوم و چند نوبت در سال منجر به تهی شدن ذخیره مواد مغذی خاک شده و این امر می‌طلبد که به طور مصنوعی این کمبود جبران شود به همین دلیل انواع کودهای شیمیایی مصرف می‌شوند. بخش مغذی کودهای شیمیایی به راحتی قابل شستشو هستند و از دسترس گیاه خارج می‌شوند. بنابراین مقدار زیادی از کودهای مصرف شده در مزارع در منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی وارد می‌شوند. از طرف دیگر با نفوذ به منابع آب شرب موجب صدمات قابل توجهی می‌شوند.
استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی منجر به کاهش کیفیت محصولات کشاورزی شده و با تجمع در چرخه غذایی انسان و حیوانات منجر به بروز بیماری‌های لاعلاج می‌شود.
امروزه متخصصان و کارشناسان با اشاره بر مضرات کودهای شیمیایی و با تاکید بر استفاده منطقی از آنها، استفاده از کودهای آلی و کشاورزی ارگانیک را توصیه می‌کنند.
کشاورزی ارگانیک به دنبال عملیاتی است که استفاده از مواد شیمیایی را به صفر تقلیل دهد و همه عملیات کشاورزی با پیش فرض عدم استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی بنا نهاده شده است. هدف اصلی این روش ایجاد نظام تولیدی است که بین خاک، گیاه، حیوان و انسان یک تعامل مناسب و سازنده ایجاد کند و نظام تولید با همه اجزا آن به عنوان «کل واحد» و «نظام یافته» تلقی می‌شود و تضادی بین منافع اقتصادی، انسانی و زیست‌محیطی به وجود نمی‌آید.
------------------------------
گزارش از سمیه ایمانی
------------------------------
انتهای پیام/73010/ذ40/ف4004
