روابط آمریکا با عربستان، استراتژیک یا واگرا

*گفتگو با دکتر حسن هانی زاده

آمریکا و عربستان از سال1933 میلادی روابط دیپلماتیک دوجانبه داشته و بعد از هر درگیری و اختلاف نظری، در جهت بازسازی هرچه محکم‌تر روابط خود تلاش کرده‌اند و روابط این دو کشور طی دهه‌های گذشته، روابطی استراتژیک و مستحکم بوده است که بسیاری از آن به عنوان معادله نفت در برابر امنیت یاد کرده‌اند. با توجه به تحولات یک سال گذشته در خاورمیانه و  انتقادهای پیدا و پنهان اخیر دو کشور از همدیگر، برای درک بهتری از  مناسبات کنونی دو کشور گفتگویی با دکتر حسن هانی زاده کارشناس عربی داشته ایم:

اگر نگاهی به گذشته روابط عربستان با آمریکا داشته باشیم این روابط تا چه حدی استراتژیک بوده است؟

عربستان سعودی در گذشته وابستگی شدیدی به انگلیس داشت، اما از جنگ جهانی دوم  جهانی به این سو و پس از آنکه آمریکا به عنوان قدرت نو ظهور در عرصه جهانی حضور پیدا کرد عربستان به دلیل بافت قبیله ای و نیاز هر دو کشور به همدیگر این روابط گسترش پیدا کرد و تا امروز هم ادامه پیدا کرده است.

نیاز آمریکا به نفت عربستان سعودی و نیاز عربستان به کمک های تکنولوژیکی و حفاری آمریکا موجب شده است دو کشور روابط رو به رشدی داشته باشند و در طول شصت سال گذشته به جز مواردی اندک (چون جنگ 1973 که عربستان در جنگ رمضان میان مصر و اسرائیل نفت خود را به غرب قطع کرد) هیچ گونه مشکلی در روابط دو کشور پدید نیامد. 

مشکلات در روابط زمانی اتفاق افتاد که حادثه یازده سپتامبر رخ  2001 رخ داد و در  آن زمان هفده نفر از هجده نفری که این عملیات را انجام دادند سعودی بودند. این امر دوران جدیدی را به  وجود آورد و نگرش ملت آمریکا به عربستان سعودی، به عنوان خواستگاه تروریست ها، تغییر پیدا کرد. اما سفر ملک  عبدالهب در سال 2002 به آمریکا و دیدار جرج بوش از عربستان، تاثیر نسبتا خوبی بر تصویر جامعه آمریکا از عربستان گذاشت.

در واقع روابط آمریکا و عربستان روابطی دو سویه بوده و آمریکایی ها همچنان از نفت سعودی استفاده کرده و به جای آن سلاح در اختیار آل سعود قرار می دادند.  اما اختلافاتی در پشت پرده میان آمریکا و آل سعود بر سر مشکلات داخلی عربستان و نداشتن نهادهای مدنی وجود دارد از دید آمریکا عربستان دارای  نقش تخریبی در مسائل منطقه بوده که این اختلاف دیدگاه در هفته های گذشته بروز بیشتری پیدا کرده است .

چنانچه جفری فلتمن معاون سابق وزیر خارجه آمریکا و  معاون کنونی دبیر کل سازمان ملل و سفیر سابق آمریکا در بیروت از  رژیم آل سعود انتقاد کرد. قبلا این اختلافات علنی نمی شد ولی اخیرا  فلتمن از آل سعود به خاطر نقش تخریبی  این کشور در لبنان و عراق به شدت انتقاد کرد.

در نگاهی مقایسه ای روابط یک سال اخیر آمریکا و عربستان چه تفاوتهایی با دوران ریاست جمهوری جرج دبیلو بوش در آمریکا داشته است ؟

در دوران جرج بوش روابط دو کشور خیلی بهتر بود  دیدار ملک عبدالهن از آمریکا و هم چنین دیدار جرج بوش از عربستان در روابط دو کشو تاثیرگذار بود. ضمن اینکه عربستان کمک مالی زیادی  در انتخابات ریاست جمهوری به جمهوری خواهان کرد. اما این مساله و مسائلی چون حقوق و  آزادی های فردی در عربستان، محدودیت های زنان، نبود احزاب سیاسی و نهاد های مدنی، عدم رانندگی زنان و... موجب اختلاف سنتی دمکرات ها و  عربستان شده است. 

بویژه در دوران اوباما این اختلافات به گونه پنهانی تشدید شده تا جایی که عربستان سعودی اکنون احساس می کند که دمکرات ها مایل  نیستند با این کشور همکاری کنند. یعنی نوعی اختلاف سنتی بین دمکرات ها ورژیم دیکتاتوری  آل سعود وجود داشته که اکنون پررنگ تر شده است .

ضمن اینکه انتقادات شدیدی هم از سوی آمریکایی ها به عربستان ( چون عربستان برای تخریب بسیار آمادگی دارد، اما برای مهار بحران ها هیچ برنامه ریزی ای ندارد) وارد شده است . یعنی آمریکایی ها بارها به عربستان اعلام کرده اند که در حل بحران های منطقه ای هیچ گونه ابتکار عملی ندارند .

تعریف و تمجید جان کری، وزیر خارجه آمریکا از بشار اسد در اجلاس اپک در مالزی، عربستان را به شدت غافلگیر و حتی شوکه کرد. در این حال با توجه به نقش بحران سوریه در روابط دو کشور، متغیر سوریه چه نقشی در پیدایش اختلاف نگاه آمریکا و عربستان داشته است؟

در واقع از زمانی که بحران سوریه در پانزده مارس 2011 آغاز شد عربستان به همراه قطر و ترکیه مثلثی کاملا تخریبی در سوریه ایجاد کردند و از آن زمان تاکنون عربستان به اتفاق قطر سی و شش میلیارد دلار کمک مالی و تسلیحاتی در اختیار گروه های تروریستی قرار داده و در کشتار مردم سوریه نقش پر رنگی داشته اند.

در طول بحران سی ماهه سوریه، عربستان کمک های زیادی به گروه های تروریستی چه از نظر تسلیحاتی و چه از نظر مالی کرده است، تا جایی که آمریکایی ها اکنون به این نتیجه رسیده اند که حضور  گروه های تروریستی از  هشتاد و سه ملیت مختلف در منطقه ممکن است در آینده امنیت رژیم صهیونیستی را دچار مخاطره کند. لذا تلاش می کنند تا  از راه  تشکیل کنفرانس ژنو دو زمینه مهار بحران سوریه را فراهم کنند که این مساله موج بروز  اختلاف بین عربستان و  آمریکا شده است.

نقش ایران در اختلافات کنونی تا چه میزانی است؟

سفر اخیر آقای حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران به نیویورک و گفتگو با اوباما و هم چنین دیدار آقای  ظریف وزیر خارجه ایرا ن و جان کری وزیر خارجه آمریکا نشان می دهد که آمریکایی ها رویکردی جدید نسبت به ایران پیدا کرده اند که این امر موجب خشم  عربستان شده است.

تا جایی که سعود الفیصل سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل را لغو و با اینکه عربستان در گذشته لابی زیادی برای حضور در شورای امنیت به عنوان عضو غیر دائم انجام داده بود اما اخیرا انصراف خود را از  عضویت غیر دائم در شورای امنیت اعلام کرده است . این رویکرد بیانگر آن است که آمریکا و عربستان بر سر مسائل منطقه دچار اختلافات مهمی شده اند.

در جریان بحران مصر، ریاض برعکس واشنگتن از بازگشت قدرت به نظامیان به ویژه پس از برکناری محمد مرسی، رئیس جمهور متعلق به اخوانی‌ها استقبال کرد و برای بی‌اثر کردن طرح مسئله کمک‌های مالی آمریکا و اروپا در مصر، اعلام کرد حاضر است معادل این کمک‌ها را در اختیار قاهره قرار دهد. همچنین جفری فلتمن، معاون دبیرکل سازمان ملل و سفیر سابق آمریکا در بیروت در دیدار با برخی از مسئولان لبنانی و عرب حاضر در نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل ضمن انتقاد شدید از عربستان تاکید کرده، ریاض به هیچ وجه نمی‌خواهد دولتی در لبنان تشکیل شود. فلتمن همچنین تاکید کرده، «من دولتی بدتر و وقیح‌تر از دولت عربستان ندیده‌ام و نمی‌دانم چطور دولت عربستان همچنان به حکومت خود ادامه می‌دهد.» این  امر تا چه حدی بیانگر نگاه واگرای  آمریکا و عربستان در صحنه  خاورمیانه است ؟

در واقع اکنون دیدگاه دولت مردان آمریکا نسبت به مسائل بحرین، مصر، سوریه، لبنان تا حدی تغییر یافته است. دمکرات ها  در نگاه به مسائل خاورمیانه  با جمهوری خواهان متفاوت بوده و نگاهی نسبتا عاطفی با حفظ امنیت رژیم صهیونیستی و منافع آمریکا دارند. اما جمهوری خواهان با رژیم های دیکتاتور منطقه مشکلی ندارند. 

دمکرات ها از وضعیت حقوق بشر در بحرین و عربستان کمی نگران  هستند عربستان سعودی در انجام کودتای ارتش مصر نقش داشته و کمک مالی زیادی به مصر کرده است و هم چنین حضور این کشور در بحرین، خشم برخی از  دمکرات ها را برانگیخته است.

همچنین عربستان در ایجاد بحران طایفه ای در شهر طرابلس لبنان نقش داشته و از تشکیل دولت به ریاست تمام سلام در لبنان جلوگیری  می کند .  دلیل این امر  این است که عربستان سعی  می کند  که سعد الحریری را به عنوان نخست وزیر بر ملت لبنان تحمیل کند.

آمریکایی ها اکنون تصور می کنند عربستان خارج از حوزه مدیریتی آمریکا  عمل می کند و به گونه سرخود در برخی از مسائل عراق، لبنان، افغانستان، سوریه، مصر و بحرین ایفای نقش می کند. اما از آنجایی که منافع آمریکا در همگرایی و همسویی با عربستان است و نفت عربستان باید به آمریکا سرازیر گردد این  اختلافات علنی نگشته اما در پشت پرده جریان دارد.

مهمترین دیدگاه ها و منافع مشترک همگرا آمریکا و عربستان در شرایط نوین منطقه ای در چه مولفه هایی نهفته است؟

در واقع آمریکایی ها از دلارهای نفتی عربستان برای پیشبرد اهداف خود استفاده  می کنند . یکی از مواردی که هم آمریکایی ها و هم سعودی ها بر آن اتفاق نظر دارند کنترل جنبشهای فلسطینی و لبنانی است.  غرب تصور می کند این جنبش ها با ایران رابطه دارند و سعی  می کند  از راه عربستان این جنبش های فلسطینیان را تضعیف و نقش آنها را در عرصه های مبارزاتی کمرنگ کند.

  عربستان از افزایش محبوبیت حزب الهی و نفوذ ایران در میان مردم عرب به شدت خشمگین است و سعی می کند با  استفاده از  فضای جامعه جهانی ایران، حزب الهک و جنبش های جهادی فلسطین را  منزوی کرده  تا  از این طریق ایران منزوی شده، نوعی امنیت پایدار  رژیم صهیونیستی فراهم گردد.

آیا سیاست نگاه به شرق یا خاور دور و  کاهش وابستگی آمریکا به واردات نفت، تاثیری در  روابط عربستان با آمریکا دارد؟

به نظر میرسد آمریکای ها تلاش  می کنند  نگاه خود را از منطقه خاورمیانه به شرق و  جنوب شرق آسیا متوجه کنند. با توجه به اینکه  اکنون آمریکا سعی می کند ذخایر نفتی عربستان را غارت کرده و نفت خود را ذخیره کنند تلاش می کند به گونه تاکتیکی با عربستان همنوایی داشته باشد، اما اگر آمریکا هم پیمان قدرتمندی در  منطقه پیدا کند  که بتواند از ظرفیت ها و توانمندی های  آن برای حل بحران های منطقه بهره برد، قطعا فاصله خود را با عربستان افزایش خواهد داد.

آمریکای ها به خوبی می دانند که عربستان رژیمی دیکتاتوری و قبیله ای است و در آن کوچکترین آزادی های فردی و اجتماعی وجود ندارد و این امر با جامعه جهانی همخوانی ندارد. یعنی اگر آمریکای ها با کشور دیگری غیر از عربستان در منطقه  بتوانند  نوعی سازگاری داشته باشد  فاصله خود را با عربستان  افزایش و این کشور نیز دچار انزوای  سیاسی خواهد شد.

با توجه به قراردادهای دفاعی و نظامی دو کشور وضعیت کنونی همکاریهای دفاعی امنیتی و نظامی دو کشور در چه سطحی است ؟

همکاری های نظامی و دفاعی دو کشور کاملا جدی است اما  آمریکایی ها علی رغم این همکاری و قرارداد اخیر 16  میلیارد دلاری در حوزه نظامی، به نظر می رسد نگران آینده عربستان اند و اینکه ممکن است آل سعود سرنگون گشته و این سلاح ها در اختیار گروه های تروریست قرار گیرد. با توجه به اینکه عربستان خواستگاه القاعده و گروه های ترویستی است اکنون آمریکایی ها با احتیاط کاملی سلاح های خود را در اختیار  آل سعود قرار می دهند. 

چنانچه گفته می شود پیش شرط آمریکا برای ارسال سلاح به عربستان این است  که تحت نظارت نظامی آمریکا باشد و ریاض حق استفاده سرخود از این سلاح ها را ندارد. یعنی این سلاح ها  تحت کنترل است و آمریکا اشراف کاملی بر مسائل تسلیحاتی عربستان دارد به طوری که امروزه بر خلبان ها عربستانی هم کنترل دارد.

در شرایط جدید منطقه‌ای آیا ایجاد بازدارندگی و توازن قدرت در مقابل ایران، هدف مشترک آمریکا و عربستان سعودی محسوب می‌شود؟

بله. آمریکا و عربستان همچنان درصدد مهار ایران هستند و تلاش می کنند از تاثیرگذاری مثبت ایران در منطقه جلوگیری کنند. اما اگر اختلاف ایران و آمریکا کاهش یابد و دو کشور به سمت اعتماد سازی حرکت کنند قطعا آمریکا عربستان را دور خواهد زد. عربستان هم اکنون به آمریکا وابسته است و از کمک نظامی، امنیتی و اطلاعاتی آمریکا استفاده می کند و قطعا با چالش مواجه خواهد شد.

با در نظر داشتن تحولات در ساختار سیاسی عربستان، ریاض اکنون چه رویکردی نسبت به سیاستهای منطقه ای آمریکا در خاورمیانه دارد ؟

ریاض به عنوان ابزار آمریکا در خاورمیانه عمل  می کند  اما آمریکا در حوزه نظامی به کمک به اسرائیل در منطقه چشم دوخته است و  در حقیقت اسرائیل را تقویت  می کند . اکنون آمریکایی ها در حوزه مالی و امنیتی به این نتیجه رسیده اند که نباید مستقیما درگیر مسائل نظامی گردند.

زیرا برای آمریکا درگیری های مستقیم نظامی هزینه هایی  دارد، لذا از کمک مالی عربستان برای پیشبرد اهداف خود در عراق، افغانستان، سوریه و لبنان بهره  می برند. در واقع  آمریکایی ها عربستان را به عنوان خط شکن خود تلقی می کند و از این کشور برای پیشبرد اهداف و همچنین مهار ایران  استفاده می کند.

آمریکایی ها با توجه به وضعیت موجود عربستان از چه جناحی برای رسیدن به قدرت استفاده  می کند ؟

اکنون آمریکا از جناح جوان تر یا نسل سوم استقبال  می کند . نسل سوم هم در حقیقت نسلی است که  در آمریکا پروش یافته است. واشنگتن تلاش  می کند تا از راه تقویت جناح مربوط به نسل سوم خاندان سعودی به نوعی فضایی ایجاد کنند تا ضمن دگرگونی  شرایط و آزادی های  فردی و اجتماعی در عربستان، این کشور ثبات خود را حفظ کند و به عنوان کشوری که وابسته به آمریکا است در منطقه حضور داشته باشد. 

با توجه به انتقادهای اخیر آمریکا از مقامات  بحرینی و همچنین  نوع رابطه عربستان با آْل خلیفه،  واگرایی بین آمریکا و عربستان تاچه حدی بر مسائل بحرین اثر می گذارد؟

هر چه اختلافات آمریکا و عربستان تیره گردد آمریکا از راه برکناری نخست وزیر به نوعی وضعیت بحرین را مهار می کند. آمریکا با توجه به وجود ناوگان پنجم دریایی خود در  بحرین به نظر میرسد به دنبال ثبات خود در بحرین است، اما عربستان سعودی با دو گردان کماندویی خود در بحرین تلاش می کند همچنان بحرین را در اختیار داشته باشد و از دادن امتیاز به مخالفان آل خلیفه در بحرین  جلوگیری کند. اما اگر ایران  و آمریکا در مسیر  تنش زدایی  قرار گیرند این امر به سود سوریه و مردم بحرین رقم خواهد خورد.

چشم انداز آینده روابط آمریکا و عربستان سعودی چگونه مورد تحلیل و بررسی شما قرار

 می گرد؟

این امر بستگی به این دارد  که حاکمیت در  آمریکا در دست چه کسانی باشد. اگر حاکمیت در دست دمکرات ها باقی ماند و  دمکرات ها همچنان برای یک دوره چهار ساله یا هشت ساله بعد از اوباما در قدرت حضور داشته باشند قطعا عربستان دچار چالش جدیدی خواهد شد و حتی احتمال سرنگونی آل سعود وجود خواهد داشت، اما اگر جمهوری خواهان در آینده به قدرت برسند طبیعی است که عربستان  از راه دادن امتیاز به جمهوری خواهان، به نوعی موقعیت خود را تثبیت کند.

*کارشناس عربستان

انتهای متن/