به گزارش خبرگزاری فارس از قم، سال 200 هجری بود که خلیفه مکر، امام عشق را از شهر رسول خدا به سوی کاخ تزویر کشاند. این بود که بار دیگر داستان عشق یک خواهر در امتداد تاریخ از صحرای کربلا تا ایران کشیده شد. فاطمه معصومه(س) به قصد زیارت برادر وارد ایران شد و پس از بیمار شدن در مسیر، به سوی قم که خانه دوستداران اهل بیت(ع) بود، آمد.
نفحات حیات‌بخش این وجود مقدس از همان روزها تمام کوچه‌ها و خانه‌های قم را معطر کرد اما این بخت خوش برای مردم قم 17 روز بیشتر طول نکشید و همان بیماری جان بانوی آب و آینه را گرفت. دختر موسی بن جعفر(ع) پس از غسل و کفن در باغ یکی از دوستداران اهل بیت(ع) به نام موسی بن خزرج که به باغ بلبلان معروف بود، به خاک سپرده شد.
*باغ بلبلان قبله‌گاه عشاق شد
از همان ابتدا مردم قم در تکریم کریمه آل عبا(س) فروگذار نکردند و بر مزار او سایبانی ساختند. سال‌های بعد هنگامی که یکی از دختران امام جواد(ع) به نام «زینب» به قم آمد، گنبدی بر این بارگاه نورانی ساخت تا مزار عمه‌اش نگین کویر تشنه قم باشد.
با به حکومت رسیدن صفویان که مروجان مذهب تشیع بودند بنای حرم کم‌کم شکل امروزی خود را گرفت. در سال 925 هـجری قمری شاه بیگم صفوی دختر شاه اسماعیل گنبد پیشین را تجدید بنا کرد و بنایی هشت ضلعی با ایوانی زیبا و دو مناره بلند با صحن و بناهایی دیگر بنیان نهاد. پس از شاه اسماعیل، شاه طهماسب برای مرقد، ضریحی از کاشی ساخت. شاه طهماسب بنای تاریخی دیگری به یادگار گذاشت و آن بنای ایوان جنوبی مدرسه فیضیه است که به صحن عتیق چسبیده. بنای این ایوان با کاشی‌های لاجوردی رنگ تزئین شده است.
با به حکومت رسیدن قاجار قسمت‌هایی از حرم مطهر که تخریب شده بود، مرمت و قسمت‌هایی مانند ایوان طلا، گلدسته‌های آن، صحن عتیق، ایوان شرقی، ایوان شمالی، ایوان آینه و مسجد بالاسر ساخته شد.
حرم مطهر حضرت معصومه(س) تلفیقی از هنرهای زیبای ایرانی و اسلامی است که مجالی به وجود آورده برای اظهار ارادت هنرمندان ایرانی به خاندان نبوت. هر جای این بنای زیبا که پا بگذاری مقرنس‌های زیبا، کتیبه‌های معنی‌دار، کاشی‌های نیلگون و معرق‌کاری‌های شگفت‌انگیز جلوه‌گری می‌کند.
*یادگار ارزشمند آل‌الله بر تارک قم
حرم مطهر حضرت معصومه(س) را می‌توان مجموعه‌ای زیبا از هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی دانست. در دوره صفویه هنر آینه‌کاری به عنوان یک هنر کاربردی مهم در تزئین بناها مطرح شد. این هنر از آنجا که خصوصیات مهمی از جمله زیبایی منحصر به فرد و انعکاس نور را دارد و به خصوص در بناها، نوعی جلال و عظمت را به وجود می‌آورد به سرعت خود را مطرح کرده و همراه با کاشی‌کاری به عنوان دو عنصر مهم در تزئینات معماری به خصوص بناهای مذهبی به کار گرفته شدند. در مجموعه حرم حضرت معصومه(س) بیشترین حجم تزئینات شامل حجاری یا کاربرد سنگ‌های مرمر به رنگ‌های مختلف، کاشی‌کاری به صورت هفت رنگ یا معرق در سطوح دیوار، آینه‌کاری تاق و تاقچه و قوس‌ها است و بقیه هنرها و تزئینات معماری مانند نقاشی روی گچ، نقره‌کاری و غیره که ظرافت بیشتری دارند، بر اثر تردد بی‌شمار زائران، دیگر وجود خارجی خود را از دست داده و یا به صورت بسیار جزیی در گوشه و کنار این مجموعه دیده می‌شوند.
باید گفت در 100 سال گذشته به گفته برخی از محققان و پژوهشگران عرصه هنر، بر اثر برخی بی‌توجهی‌ها و برخی شرایط که لازمه توسعه مجموعه آستانه بوده است، بسیاری از آثار و قسمت‌های حرم مطهر از بین رفته است.
*وقتی عشق به اهل بیت(ع) با خشت و گل آمیخته می‌شود
اگر بخواهیم از خصوصیات معماری حرم مطهر حضرت معصومه(س) صحبت کنیم؛ بی‌اختیار به یاد گنبد طلایی می‌افتیم که نگین شهر قم شده و دل‌های عاشقان را هر لحظه به سوی خود پرواز می‌دهد. نخستین گنبدى که پس از سایبان حصیرى موسى بن خزرج بر فراز تربت پاک فاطمه معصومه(س) بنا شد، قبه‌اى برجى شکل بود که به همت حضرت زینب دختر امام جواد(ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجرى ساخته شد. نخستین گنبد طلایی نیز همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار در این مرقد برافراشته شد که در سال 1380 شمسی به علت تخریب ظاهر گنبد و با هدف جلوگیرى از وارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد برای بازسازى و تعمیرات اساسى آن اقدام شد.
قسمت دیگر حرم حضرت معصومه(س) رواق‌ها شامل رواق آینه، پیشرو، بالاسر و دارالحفاظ هستند که هر یک از آنها با آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های بسیار زیبا آراسته شده‌اند. صحن‌ها بخش دیگری از حرم مطهر هستند که جلوه‌های معماری اسلامی در آن تجلی یافته و با مخلوط نورهای سبز، فیروزه‌ای و طلایی دل عشاق را می‌برد.
صحن عتیق و صحن اتابکی دو صحن مهم این بارگاه هستند که با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و زرد و کتیبه‌های زیبا میراث‌های گرانقدری از معماری اسلامی هستند که قداست معنوی این حرم را با منظر زیبا کامل کرده‌اند.
*لزوم حراست از جاذبه‌های هنری در کنار قداست معنوی
در سال‌های اخیر کم‌توجهی به معماری اسلامی که بخشی از آن به دلیل توسعه فضا صورت گرفته، یکی از مسائلی است که کارشناسان معماری اسلامی را نگران کرده است. تا آنجایی که این امر حتی در ساخت چترهای سایبان حرم حضرت معصومه(س) نیز خود را نشان داده و ستون‌های نسبتاً بزرگ این چترها که با ارتفاعی نزدیک به 16 متر در چهار سوی صحن عتیق تعبیه شده به حریم بصری این مکان مذهبی و تاریخی خدشه وارد کرده است.
حسن قره گوزلو، کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به اینکه صحن عتیق یکی از صحن‌های قدیمی حرم مطهر حضرت معصومه(س) است، ابراز داشت: این چترهای آهنی به طور کلی با ساختار و شکل این صحن منافات دارد. ستون‌های قطور آهنی این چترها هیچ همگونی با آئینه‌کاری، طلاکاری، کاشی‌کاری و مقرنس‌هایی که در صحن عتیق به چشم می‌آید، ندارد.
وی با اشاره به اینکه بنای حرم مطهر در فهرست آثار ملی ثبت شده است، عنوان کرد: هر تغییری در این بنا باید طبق نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری باشد اما در کمال تأسف از نظر کارشناسان میراث فرهنگی در ساخت و سازهای عمرانی حرم هیچ استفاده‌ای نمی‌شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه حرم مطهر حضرت معصومه(س) به توسعه فضا نیاز دارد، خاطرنشان کرد: این توسعه باید طبق قانون و با نظر کارشناسان صورت بگیرد تا مشکلی ایجاد نشود.
کاظم فدائیان، کارشناس معماری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم با اشاره به اینکه قم یکی از شهرهایی است که معماری اسلامی از زمان‌های گذشته به شکل ویژه‌ای در آن متجلی بوده و این معماری را می‌توان به زیبایی در مساجد، مدارس و ساختمان‌های قدیمی مشاهده کرد، عنوان داشت: معماری اسلامی به کار رفته بر روی سقف‌ها، دیوارها و یا ستون‌های بناهای قدیمی قم اغلب برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره‌‌گیری از روح معنویت نشان می‌دهد و همچنین اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم اسلام را به عنوان اندیشه زیبایی‌شناسی در دین اسلام، تجلی می‌بخشد.
وی با اشاره به اهمیت توجه به معماری اسلامی در فضای اطراف حرم مطهر حضرت معصومه(س) خاطرنشان کرد: بخشی از ساختمان‌های اطراف این مرقد مطهر با معماری اسلامی همخوانی ندارد و این موضوع لزوم توجه هر چه بیشتر شهرداری به این عرصه را روشن می‌سازد.
فدائیان در این زمینه می‌افزاید: مهم‌ترین عنصر هویتی در قم حرم کریمه اهل بیت(س) است که باید به عنوان هسته مرکزی شهر قم به آن توجه ویژه صورت گیرد و سایر امکانات با توجه به این مکان مقدس به معماری شهری قم اضافه شوند.
وی با اشاره به اجرای طرح‌های توسعه حرم مطهر حضرت معصومه(س) خاطرنشان کرد: این طرح‌ها باید با نظر گروه‌های کارشناسی انجام شود تا آسیبی به قداست فضای حرم وارد نکند.
*توسعه حرم مطهر لازمه پذیرایی از زائران
طرح توسعه حرم حضرت معصومه(س) در شهر قم، اوایل سال 1381 آغاز شد و با زیربنایی معادل 55 هزار متر مربع در تیرماه 1384 به بهره‌برداری رسید. این بنا که در ضلع جنوبی حرم مطهر احداث شده است، شامل صحن اصلی و شبستان‌هایی است که با تکنولوژی روز ساختمان و معماری طراحی و اجرا شده است. در این طرح توسعه دو شبستان بزرگ امام خمینی(ره) و نجمه خاتون به ساختمان حرم مطهر اضافه شده است.
شبستان امام خمینی(ره) که در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع در طی سه سال احداث و در سال 1384 هجری شمسی افتتاح شد، دارای چهار ورودی است. دور تا دور این شبستان ستون‌های کوتاهی است که نیم طبقه روی آنها استوار شده و بر دیوارهای داخلی گنبد، آیات سوره انسان به خط ثلث با رنگ‌های طلایی و نقره‌ای نقش بسته است.
شبستان نجمه خاتون زیر شبستان امام خمینی(ره) بنا شده است؛ قسمت میانی این شبستان با اختلاف سطحی حدود 50 سانتیمتر در قالب یک طرح جدید ارائه شده است.
ظرفیت گنجایش نمازگزار در کل بخش توسعه حرم مطهر یعنی شبستان امام خمینی، صحن صاحب‌الزمان(عج) و شبستان نجمه خاتون(س)، 23 هزار و 500 نفر است و مساحتی حدود 18 هزار متر مربع را شامل می‌شود.
این توسعه که همچنان با پیگیری طرح‌هایی مانند میدان بزرگ امام خمینی(ره) و ضلع شرقی حرم حضرت معصومه(س) پیگیری می‌شود، لازمه پذیرایی از زائران است اما در این میان توجه به اصالت معماری اسلامی یکی از ضروریات است و ضربه زدن به این اصالت به بهانه ضرورت توسعه قابل توجیه نیست.
=============
گزارش: زینب آخوندی
=============
انتهای پیام/78006/و/چ3000
