به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، عصارخانه شاهی اصفهان با مساحت تقریبی 500 مترمربع و زیربنای 850 مترمربع، یکی از آثار مهم تاریخی و گردشگری استان اصفهان در میدان نقش‌جهان بازار قنادی‌ها ابتدای بازار مخلص، پاساژ عصاری قرار دارد.
این بنا در سال 1021 هجری قمری در دوره شاه عباس اول و هم‌زمان با احداث بازار بزرگ اصفهان، در ابتدای بازار مخلص و در جوار بازار تفنگ‌سازها بنا شده است.
در سال 1349 به دلیل صنعتی شدن این حرفه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت 30 سال تعطیل شد، تا اینکه در سال 1379 سازمان نوسازی و به‌سازی شهرداری اصفهان عصارخانه را از آخرین مالک اعیانی آن خریداری و در سال 1380 اقدام به مرمت و ساماندهی آن کرد که دو سال کشید.
معماری عصارخانه شاهی اصفهان در یک طبقه با ارتفاع حدود 11 متر است و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده که سقف‌ها به سبک طاق و چشمه و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تأمین می‌کنند، دلیل ساخت سقف گنبدی شکل به دلیل خنک نگه داشتن محل برای نگه‌داری روغن موجود در عصارخانه بوده است.
دیوارها و سقف خشتی و به دلیل کاربری آن بدون کاربندی، قاب‌سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده است، فضای اصلی دارای پنج قسمت پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌خانه و تیرخانه بوده است.
در حال حاضر قسمت پیشخوان (ورودی عصارخانه)، بارانداز (محل تخلیه و نگه‌داری دانه‌ها) و شترخوان (محل نگه‌داری شترهای عصارخانه) از بین رفته‌اند.
قسمت شرقی عصارخانه در دو طبقه ساخته شده و طبقه بالایی معروف به گرم‌خانه که از این محل به منظور پاک کردن و بو دادن دانه‌های روغنی استفاده می‌شده، باقی مانده است.
از دیگر قسمت‌های باقی مانده، محل نگه‌داری خمره‌های حاوی روغن در طبقه زیرین و یک اتاق هشت‌ضلعی است، در قسمت مرکزی که به دلیل وجود تیرهای روغن‌گیری به آن «تیرخانه» می‌گفتند، سنگ‌های آسیابی قرار دارد که جنس این سنگ‌ها از نوعی سنگ سخت از معدن لاسو ساخته شده است.
در وسط سنگ افقی آسیاب سوراخی است به نام توره که تیر چوبی استوانه‌ای شکلی به نام میله قرار دارد، سنگ عمودی که بزرگ‌تر است به وسیله یک تیر چوبی بلند از چوب درخت زبان گنجشک و یا وسک ساخته شده و لکه نام دارد و به شتر عصاری بسته می‌شده است.
شتر عصاری نر بوده و با پشته‌ای مرکب از گونی، کرباس و زنجیر به تیر لکه بسته می‌شده است تا بتواند سنگ آسیاب را به گردش درآورد، به علاوه اینکه چشمان شتر را در حین گردش حول سنگ آسیاب می‌بستند تا دچار سرگیجه نشود.
به گزارش فارس، به عقیده باستان‌شناسان و بر حسب قرائن و شواهد به دست آمده، تولید روغن از دانه‌های گیاهی در ایران از حدود 7 هزار سال پیش وجود داشته و به صورت ابتدایی و با ابزارهای ساده تهیه می‌شده است.
استفاده از روغن تولید شده از عصارخانه‌ها در مساجد، مکتب‌خانه‌ها و منازل منجر به این شده بود که این بناها نزد مردم محترم و مقدس باشند.
درباره تقدس عصارخانه نزد مردم گفته شده که چون تیرهای چوبی عصارخانه معمولاً 10 تا 12 متر طول داشتند و جابه‌جایی و حرکت دادن آنها در کوچه‌های تنگ و پر پیچ شهر دشوار بوده، هر کجا که حرکت تیر چوبی با دیوار یا مانعی برخورد و آنجا را تخریب می‌کرد، این خسارت‌ها نه تنها اعتراضی از جانب مالکان ساختمان‌ها و عمارت‌ها به همراه نداشت بلکه صاحب‌خانه این تخریب را مبارک قلمداد و به خاطر آن سور می‌داد.
به غیر از عصارخانه شاهی در استان اصفهان در گذشته عصارخانه‌های دیگری در این استان و شهرستان‌های اطراف وجود داشته که در حال حاضر اثری از هیچ کدام از آنها نیست، همانند عصارخانه بازار عربان که از موقوفه‌های مسجد جامع بود و به دستور یکی از علمای متنفّذ دوران قاجاریه در هم کوبیده شد، هم‌چنین عصارخانه بازار غاز در امتداد بازار میدان میر که در سال 1311 به دلیل احداث خیابان هاتف از بین رفت.
عصارخانه شاه‌زادگان واقع در شمال بازارچه بلند که در سال 1313 هجری قمری به دستور مسعودمیرزا ظل‌السطان ویران شد، هم‌چنین عصارخانه در دشت واقع در اول کوچه ارابه‌چی‌ها که به دستور حسین نعمت‌بخش خراب شد، در این کارخانه تیری به نام جهان‌نما وجود داشت که در نوع خود منحصر به فرد بود.
از جمله دیگر عصارخانه‌ها در گذشته بازار حسین‌آباد بود که این عصارخانه در نزدیکی دروازه حسین‌آباد قرار داشت و حدود 60 سال قبل ویران شد، عصارخانه بیدآباد در بازار بیدآباد و در نزدیکی مسجد و حمام میرزاباقر واقع بود و امروز اثری از آن برجا نیست.
عصارخانه بازار گلشن، این عصارخانه در محلی مجاور سرای فخر دایر بود و حدود 80 سال پیش ویران شد، عصارخانه چهارسوی شیرازی‌ها که امروز تنها نامی از آن برجای مانده است، عصارخانه سرقبر آخوند در بازار مجلسی (نزدیک مسجد جامع) که به علت بی‌توجهی فرو ریخت، هم‌چنین گفته می‌شود که عصارخانه‌های دیگری در محل چارسوی علیقلی آقا و در محل سه پله و نورباران وجود داشته است.
خارج از شهر تاریخی اصفهان نیز عصارخانه‌های فراوانی وجود داشت که پاره‌ای از آنها پابرجاست، از جمله می‌توان عصارخانه بزرگ خمینی‌شهر (سده) را که مجاور چارسوی بازار است، نام برد، سنگ این عصارخانه را از بازار عربان آورده بودند.
در نجف‌آباد نیز 10 کارخانه عصاری به این شرح وجود دارد، عصارخانه بزرگ، عصارخانه سیدرضا، حاجی حسین آقا، سیدمحمود، حاجی درویش، بابا امین، بابا قباد، محمود عمو نوروز، اسماعیل نادر، حاجی فتح‌الهج واقع در خیابان شاهپور که یکی از سنگ‌های عصارخانه بزرگ میدان هاتف را به اینجا منتقل کرده‌اند.
در گذشته در محل تیران و کرون نیز عصارخانه بزرگی وجود داشت که از میان رفته است، در لنجان هم کارخانه‌های روغن‌کشی معروفی چون کیادگان (در قلمرو قدیمی کیادگان)، ریز (در محل نزدیک میدان)، غلام خاص و آقا و حاجی یدالهم (در سده)، چمگردان (کنار نهر کمال‌آباد)، زین‌العابدین (در دهکده کینو) و در مبارکه وجود داشت که امروز بیشتر آن از بین رفته است.
تا چند سال پیش عصارخانه بزرگی در قهدریجان و سمیرم وجود داشته است که به عمد و یا به واسطه بی‌توجهی نابود شده است، در اطراف شهرضا نیز عصارخانه‌های بسیاری وجود داشته که از قرار معلوم در خود شهر چهار عصارخانه باقی است که معروف‌ترین آنها حاجی حسین نام دارد.
در گلپایگان عصارخانه‌های کهن هنوز یافت می‌شوند، در اردستان و زواره نیز ویرانه‌های چند عصارخانه وجود دارد.
انتهای پیام/صا10/ط4000
