سرگذشت نواهای حزن‌انگیز عاشورایی

هر سال با فرا رسیدن ماه محرم، نواهای ویژه این ایام هم از گوشه و کنار به گوش می‌رسد و انواع ابزار آلات موسیقیایی به کمک هیئت‌ها می‌آیند تا بار دیگر نوای حزن انگیز این ماه خون و حماسه در کوی و برزن جاری شود و دل سوختگان مکتب ایثار و شهادت به سوی خیمه‌گاه‌های برافراشته شده به یاد مظلومیت سالار شهیدان امام حسین(ع) و یارانش روانه سازند. در این میان شاید عزادران حسینی در هنگام حضور در تکایا و هیئت‌های مذهبی به انواع نواهای حزن انگیزی که از اطراف به گوششان می‌رسد در وهله اول توجه چندانی نکنند، اما همین نواهای حزن انگیز هستند که معمولا تا مدت‌ها در یادها می مانند تا خاطره ایام عزاداری سالار شهیدان امام حسین(ع) و یارانش در دشت نینوا را در یادهای عاشقان آن حضرت زنده نگه دارند.
 
برای آشنایی با جنبه‌های مختلف این نواهای حزن انگیز، کتاب «موسیقی عاشورا» اثر تحقیقی و پژوهشی تورج زاهدی منبع معتبری محسوب می‌شود که در بخش‌های مختلف به گونه‌ها و تاریخچه این نواهای عاشورایی پرداخته است. این کتاب محصولی از پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی است که توسط انتشارات سوره مهر در تهران چاپ ومنتشر شده است.
 
نویسنده در فصل اول این مجموعه ضمن اشاره به چهار شاخه: روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی، اذان و مناجات و تعزیه و شبیه‌خوانی و با بیان اینکه منهای شاخه سوم، یعنی اذان و مناجات، سه شاخه دیگر به عاشورا مربوط می‌شود. ابراز می‌دارد که روضه‌خوانی مقدم بر تغزیه است و قبل از آن، در ایران رواج داشته است، در مراسم روضه، اشعاری را که در سوگ و رثای سیدالشهدا(ع) سروده شده است، با لحن بسیار محزون و غمناکی می‌خوانند. بنا بر قول نویسنده، هدف از خواندن این اشعار، شریک کردن مستمعان در فیوضات ناشی از شهادت سرور شهیدان است و آواز خوش به این منظور به کار گرفته می‌شود که حاضران متأثر شوند و به گریه بیفتند. وی همچنین بر این باور است که هنر روضه‌خوانی به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با شهادت امام حسین (ع) دارد، همیشه توسط اهل منبر و موعظه اجرا می‌شود. همچنین از آنجا که اجرای هنر روضه‌خوانی به هنر آوازخوانی بستگی تام دارد، اهل منبر می‌کوشند که هنر آوازخوانی و به تبع آن، همه گوشه‌های ردیف آوازی موسیقی ایران را فرا گیرند تا در اجرای این هنر، کاملاً موفق از عهده برآیند و تأثیر بیشتری بر شنونده بگذارند.

مؤلف در ادامه به روضه‌خوانان مشهوری از جمله خالقی، سیدباقر جندقی، حاج سیدحسین شیرازی، شیخ طاهر خراسانی اشاره می‌کند. اساساً در سنت موسیقای ایران، مناجات‌خوانی و آواز سنتی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر داشته‌اند. به گونه‌ای که بیشتر استادان آواز در موسیقی ردیف و دستگاهی، در عین حال مناجات‌خوانی کرده و حتی اذان هم خوانده‌اند. چنان که ادیب خوانساری، از استادان آواز در دوره متأخر، مؤذن مسجد شهر خود بوده است. گفتنی است بزرگ‌ترین استاد آواز در زمانه حاضر، تاج اصفهانی که آخرین فرد بازمانده از اساتید کهن بود و در روز جمعه سیزدهم آذرماه 1360 جهان را بدرود گفت، در مسجد به مکبری و مؤذنی اشتغال داشت و قرآن مجید را با نیکوترین الحان قرائت می‌کرد. پدر او شیخ اسماعیل واعظ اصفهانی مشهور به تاج الواعظین نیز از مشهورترین وعاظ و روضه‌خوانان اصفهان بوده است. در قسمت دیگری از این فصل آمده است «نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی به دلیل اینکه پا به پای یکدیگر در ده روز اول محرم در سوگ سرور شهیدان امام حسین (ع) اجرا می‌شود، ارتباط تنگاتنگ و سازمان‌یافته‌ای با هم دارند. بنابراین به اعتقاد نویسنده، شایسته است این دو شیوه از عزاداری را با اعتنا به ارتباطشان با یکدیگر، بدون انفکاک و انفصال مرسوم، مورد تشریح قرار داد، به ویژه که اغلب روضه‌خوانان در عین حال نوحه‌خوانی هم می‌کردند. مهم‌ترین نکته‌ای که در این میان می تواند توجه ما را به خود جلب کند، این است که از میان افراد یاد شده، می‌توان اشخاصی را نام برد که در عین حال، از بزرگترین هنر آواز در موسیقی ردیفی و دستگاهی به شمار می‌آمده‌اند. به همین دلیل است که موسیقی‌دانان و استادان واقعی و اصیل موسیقی سنتی، خصوصاً اساتید هنر آواز، از شیفتگان و معتقدان امام حسین(ع) بوده و همیشه با حضور در مراسم عزاداری ایام عاشورای حسینی، به سوگواری و در واقع هنرنمایی می‌پرداخته‌اند.

نویسنده کتاب سپس اشاره می‌کند به اینکه نوحه‌خوانی نیز در جای خود یک هنر است و نوحه‌خوان می‌تواند تا حد مقام یک هنرمند و یک آوازخوان استاد پیش برود. روح‌الله خالقی در شرح حال یکی از بزرگ‌ترین استادان نوحه‌خوان، به این مطلب اشاره می‌کند: از جمله کسانی که معلم این فن بوده‌اند، از میرزا محمد مکتب‌دار اصفهانی نام می‌برند، در زمان او پامنبری‌ها که قبل از واعظ در پایین منبر نوحه‌ می‌خواندند همچنین اشخاصی که می خواستند آهنگ‌های نوحه سینه‌زنی را خوب فرا بگیرند، نزد او می‌رفتند و طرز خواندن اشعار نوحه را فرا می‌گرفتند. چنان که ملاحظه می‌شود به این ترتیب، خواندن نوحه فنی به شمار می‌آمده است و باید این کار را از اشخاصی که اهل اطلاع بودند یاد بگیرند و البته نوحه‌هایی که با این روش خوانده می شد، اثر مطلوب‌تری داشت.

در بخش دیگری از این کتاب به موضوع موسیقی در تعزیه اشاره شده و بنابر آنچه در این اثر تحقیقی آمده است، جلوه‌های موسیقی در تعزیه، منحصر به موسیقی آوازی نبود، و موسیقی‌سازی را نیز در بر می‌گرفت. هنر موسیقی سازی در هنر تعزیه به دو نوع اجرا در تعزیه‌هایی که سلاطین قاجار در تکیه معروف به تکیه دولت برگزار می کردند که این نوع موسیقی کمتر به متن و محتوای خود تعزیه متکی بود و موسیقی سازی که بر خلاف ساز‌های نوع اول (تشریفاتی) مرکب از سازهایی است که کاملاً به متن و محتوای تعزیه مربوط است و در ترسیم فضای درام و تراژدی‌ عاشورا در این هیئت نمایشی، نقش مهمی را بر عهده داشتند. این ساز‌ها شامل، شیپور، سرنا، نی‌لبک، کوس، دهل و نقاره، سنج و انواع طبل‌ها که به خصوص در زمانه معاصر، سازهایی مثل قره‌نی (یا کلارنیت) و ترومپت به آن‌ها افزوده شده است. نکته مهم دیگری که نگارنده به آن اشاره کرده است اینکه موسیقی اجرا شده توسط این سازها، هیچگاه آوازهای تعزیه را (که توسط خوانندگان تعزیه اجرا می‌شد) همراهی نمی‌کرد. 
 
در قسمت دیگری از کتاب حاضر به نوع دیگری از موسیقی عاشورایی اشاره شده است که این نوع موسیقی نقالی و پرده‌خوانی است که عموماً در موسیقی تعزیه به کار می‌رود. امروزه عده‌ای هر سال در دهه اول محرم، به مساجد و حسینیه‌ها و تکایا می‌روند، و با شرکت در روضه‌های عزای حسینی، موسیقی عاشورایی را عملاً و از نزدیک می‌شنوند. عده‌ای کمتر از گروه قبل، به تماشای تعزیه می‌روند و به موسیقی تعزیه که نوع دیگری از موسیقی عاشورایی است، گوش فرا می‌دهند. اما نوحه از نظر مخاطب، کاملاً با این دو زمینه متفاوت است. زیرا تمامی مردم در آن شرکت دارند و نوحه‌ها را می‌شنوند. نوحه‌های عاشورایی از همان کودکی در گوشمان نقش می‌بندد و برای ما تبدیل به خاطرات بسیار نوستالژیک و مؤثری می‌شود که در ژرفای ضمیر ناخودآگاه ما حضور می‌یابد و هرگز از یادمان نمی‌رود. به اعتقاد نویسنده بسیار مهم است که ذاکرین و نوحه‌خوانان به موسیقی ردیفی و دستگاهی ایران اهمیت فراوان بدهند و نوحه‌های خود را تنها در مایه‌های سنتی اجرا کنند زیرا همچنان که وی در تحقیقی مستقل به نام حکمت معنوی موسیقی به اثبات رسانده، موسیقی ردیفی و دستگاهی، کاملاً با عرفان اسلامی هماهنگ است و اساساً بخشی از از هنر موسیقی در ایران است که کاملاً بر پایه‌های حکمت و عرفان اسلامی قوام آمده است.
نکته‌ای که در اینجا توجه به آن ضروری به نظر می‌رسد این است که امروزه کار بر عکس شده است و ذاکرین از روی آهنگ‌های شناخته شده موسیقی گرته‌برداری می‌کنند و با تغییر شعر آن‌ها، به نوحه‌خوانی در رثای امام حسین(ع) می‌پردازند. اسف‌انگیزتر آنکه اغلب ذاکرین، مبتذل‌ترین و سطحی‌ترین آهنگ‌ها را سرمشق قرار می‌دهند و از روی آن‌ها نوحه می‌سازند. نکته دیگر اینکه موسیقی کوچه‌بازاری نوع خاصی از موسیقی عامیانه است که مواد اولیه‌اش از موسیقی عربی گرفته شده است. این موسیقی ماهیتاً سطحی است و به همین دلیل حتی اگر از ارزشمندترین آهنگ‌های عربی گرفته شود، در شکل جدید تلفیقی اش با زبان عامیانه فارسی، همچنان فاقد ارزش‌های هنری است. البته دانستنی است که موسیقی اصیل عربی، درست مانند موسیقی اصیل ایرانی، ارزش‌های خاص خود را داراست اما این نوع موسیقی هرگز در نوحه‌خوانی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

کتاب موسیقی عاشورایی ضمن بررسی و ارائه اطلاعاتی مناسب در خصوص این حوزه از موسیقی تحلیل مناسب و کاملی نیز از وضعیت و چشم‌انداز این هنر ارائه می‌نماید که می‌تواند مدخل و منبع مناسبی برای دست‌اندکاران و علاقه‌مندان به هنر موسیقی مذهبی، و همچنین کارشناسان و محققین این عرصه باشد.
 
-------------------------------------
نویسند: علی الله سلیمی
------------------------------------
انتهای پیام/و