بلاهایی که رسانه ملی برسرادبیات می آورد

درباره زیبایی وشیوایی وتوانمندی­های منحصربه فرد زبان و ادب پارسی، آن قدر شنیده­ایم و خوانده­ایم که تقریبا همه می­دانیم این زبان یکی از اصیل­ترین زبان­های دنیا و یکی از متنفذترین و خادم­ترین زبان­های جهان اسلام است. این را هم می­دانیم که ده­ها و صدها شاعر و نویسنده بزرگ ایرانی در همه زمینه­های شعر و نثر، چنان آثار فاخر و بی­مانندی آفریده­اند که بسیاری از آنان مرزها را در نوردیده و از مفاخر جهان شده­اند. 
 
 در جهان امروز کمتر کسی هست که مولاناجلال الدین، حافظ، خیام، فردوسی، سعدی، نظامی و بسیاری دیگر از ادبای ایرانی را نشناسد. زبان فارسی همواره از شاهنامه فردوسی گرفته تا مثنوی معنوی و دیوان حافظ و بوستان و گلستان سعدی و آثار نظامی و جامی، تا نامه­های عین القضات همدانی، تذکره الاولیای عطار، مقالات شمس تبریزی، سفرنامه ناصرخسرو، سمک عیار و ده­ها اثر درخشان، دریای پرخیر و برکت زیبایی و شکوه در هر دو حیطه صورت و معانی بوده و در دوران معاصر نیز شاعران بزرگی هم‌چون نیمایوشیج، اخوان، سپهری، سایه، امین­پور و داستان­نویسانی مانند جمال­زاده، آل احمد، هدایت، دولت­آبادی، صادقی و ده­ها چهره اثرگذار دیگر در پاس­داشتن میراث زبان و ادب این مرزوبوم تلاش کرده­اند.
 
 زبان توانمند و روان و خوش­آهنگ ما، روزگاری در گستره جغرافیایی پهناوری، حتی در دل همسایگان و دربارهای خارجی نفوذ کرده بود. از ترکیه عثمانی گرفته تا هندوستان و بسیاری جاهای دیگر، زبان پارسی نفوذ و محبوبیت داشت و اشعار شاعران ایرانی و نثر نویسندگان نام‌دار ایرانی، مشق و الگوی زیباشناسی و جان­پروری و زبان­دانی بود. در افغانستان، تاجیکستان، بوسنی، آلبانی، کاشغر چین، پاکستان و بسیاری دیگر از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی، این زبان شیوا و روان در کنار متکلمین فراوان، ادیبان توانمتد و هواخواهان دلسوز فراوانی داشته است.
 
زبان فارسی هم زبان ادب و شعر و حکمت و اخلاق بوده و هم ابزاری برای گشترش مفاهیم دینی اسلامی و عرفانی. از این روست که این زبان توانسته است صدها اثر ماندگار و جاودانه را در خود پرورش دهد.
 
در روزگار معاصر و در شرایطی که فن­آوری­های نوین رسانه و ارتباطات، امکان تعامل فرهنگی، صادرات فرهنگی، تاثیرگذاری و دیپلماسی فرهنگی از راه زبان و ادبیات را فراهم آورده­اند، برای خدمت به این زبان و خاستگاه ادبی و دینی و فرهنگی آن چه کرده­ایم و چه می­کنیم؟
 
 ظرفیت زبان فارسی و دیپلماسی فرهنگی
 
در شرایطی که در کشور ما – درست یا غلط، خوب یا بد– صداوسیما، بیشترین امکانات و ظرفیت‌های تولید فرهنگی و رسانه­ای را در اختیار دارد، بدیهی­ست که در عرصه زبان و ادبیات پارسی نیز، بیشترین مسئولیت متوجه این نهاد عریض و طویل است که در حال حاضر ده­ها شبکه تلویزیونی و رادیویی ملی، استانی و برون­مرزی را در اختیار دارد و به موازات آن نیز با هزاران نفر نیروی انسانی و اعتبارات کلان سالانه، بیشترین حجم تولید رسانه­ای را در اختیار دارد. با این  وجود متاسفانه در حوزه به­کارگیری صحیح زبان، اصلاح اشتباهات رایج زبانی، جلوگیری از روند سریع تضعیف زبان، خدمت به زایایی و اصالت زبان، خدمت به ادبیات پارسی و تلاش برای ورود آثار خوب ادبی به زندگی بینندگان و شنوندگان خود، بسیار ضعیف عمل می­کند. در شرایطی که در جهان معاصر اغلب کشورهای جهان در عرصه دیپلماسی فرهنگی، تلاش برای صدور فرهنگ از راه نقل و انتقالات رسانه­ای را در دستور کار خود قرار داده­اند، صداوسیمای ما در این زمینه نمره قابل قبولی ندارد و با این اوضاع و احوال نه تنها توفیقی در راه صدور فرهنگی و پاس داشتن فرهنگ و زبان و ادب ایرانی در خارج از مرزها ندارد، بلکه در داخل مرزهای کشور نیز چندان موفق عمل نمی­کند.
 
از آن جایی که صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به طور مستقیم زیر نظر رهبر انقلاب اداره می‌شود و با توجه به این که در میان بیانات رهبری، نکات بسیار روشن و رهنمودها و تحلیل­هایی به غایت علمی و صریح درباره این موضوع وجود دارد، در ادامه یادداشت خود به ذکر نمونه­هایی از بیانات رهبری درباره زبان و ادب پارسی و مواجهه صداوسیما با این مقوله می­پردازیم:
 
 رادیو و تلویزیون اگر مواظب زبان خودشان نباشند…
 
بیانات رهبری در دیدار با اعضاى فرهنگستان زبان و ادب فارسى۲۷/۱۱/۱۳۷۰
 «هر زبانى که سعه نفوذ آن زیاد باشد، طبیعى است که با خود فرهنگى را حمل مى‏کند. کارى که امروز دولت­هاى استعمارگر و سلطه‏طلب مى‏خواهند با خرج‌هاى زیاد و با اعمال نفوذهاى فراوانى در دنیا انجام بدهند، زبان فارسى آن کار را با نفوذ طبیعىِ خودش کرده است.»
 
« به‏نظر من، زبان فارسى از جهتى یک زبان استثنایى است. زبان عربى با آن گسترش واژگانى که دارد، خصوصیت زبان فارسى را ندارد و آن، ترکیب‏پذیرى زبان فارسى است. مى‏شود با سلیقه‏هاى خوب، از زبان فارسى، بى‏نهایت ترکیب‌هاى خوب درست کرد. البته ترکیب‌هاى غلط و بد هم مى‏شود درست کرد و امروز ما دچار این بلیه هستیم؛ یعنى هرکس ترکیبى درست مى‏کند! »
 
«ما این همه تکرار کردیم، در رادیو و تلویزیون هم گفتیم که نگویید «لازم به ذکر است»؛ اما هر کارى مى‏کنیم، نمى‏شود! رسماً گفتیم، ابلاغ هم کردند، در سخنرانى هم گفتیم که این ترکیب «لازم به ذکر است» را نگویید؛ ولى باز مى‏گویند! یک روز در جلسه‏اى در صدا و سیما من صحبتى کردم و گفتم که این‏قدر نگویید «داریم»؛ این تصویر فلانى را داریم، این صداى فلانى را داریم، این مذاکره را با هم داریم؛ این یک گرته‏بردارى غلط از زبان بیگانه است؛ در فارسى چنین چیزى نداریم. مثلاً به جاى این‏که بگوید من با شما گفتگویى بکنم، مى‏گوید من با شما گفتگویى داشته باشم؛ مرتب این فعل «داشتن» را به‏صورت کمکی‌هاى غیروارد و غیرصحیح و غیراصیل در زبان فارسى استفاده مى‏کنند؛ هرچه هم مى‏گوییم، فایده‏اى ندارد! این همان بلیه بزرگ زبان فارسى در حال حاضر است.»
 
«رادیو و تلویزیون اگر مواظب زبان خودشان نباشند، دایم امواج فاسد پخش مى‏کنند. واقعاً انسان گاهى مى‏بیند که برخى از واژه‏ها غلط تلفظ مى‏شود؛ مثلاً نام شهرى که در الجزایر است، درست تلفظ نمى‏شود – البته این هم بد است – اما گاهى هم هست که شعر حافظ یا صائب را غلط مى‏خوانند؛ آدم مى‏خواهد یقه خودش را پاره کند! شعر به آن قشنگى را –به­خصوص در تلویزیون- بد مى‏خوانند، غلط مى‏خوانند، زشت مى‏خوانند؛ این در حالى است که این اشعار را به عنوان تفریح و رفع خستگى، میان دو برنامه قرائت مى‏کنند! آخر چه اصرارى است آدم شعرى را که بلد نیست بخواند، بخواند؟!»
 
 وقتى آدم این برنامه را مى‏شنود دلش خون مى‏شود!
 بیانات در دیدار با اعضاى شوراى عالى ویرایش زبان فارسى در صدا و سیما۱۸/۹/۱۳۷۰
 
«امروز متأسفانه زبان واقعاً در حال انحطاط است. در حالى که منابع زبان فارسى ما همچنان محفوظ است، اما آدم مى‏بیند که زبانى که در اختیار نویسنده و گوینده و خبرده و حتّى شاعر و ادیب و کتاب‏نویس و امثال این‌هاست، به شکل بسیار بدى مطرح مى‏شود؛ و آن وقت این زبان قابل صدور نیست.»
 
«شما به تاجیکستان اشاره کردید؛ نمى‏دانم از هند و پاکستان و مصر و ترکیه خبر دارید، یا نه. این کشورها جاهایى است که زبان فارسى، سابقه و سلسله نسب و ریشه دارد؛ ولى متأسفانه مهجور شده است. ما بایستى تلاش وسیعى را شروع کنیم؛ و این نمى‏شود، مگر آن وقتى که در این خانه و در این مرکز اصلى، چشمه زبان فارسى بجوشد.»
 
«مسأله زبان در رادیو و تلویزیون، مسأله بسیار مهمى است. البته اول «خبر» است؛ لیکن از «خبر» که بگذریم، این برنامه‏هاى زنده هم که پخش مى‏شود، همین‏طور است؛ مثل همین برنامه «روزنه» که شما گفتید، یا آن برنامه‏ى «عصرانه»، یا آن برنامه «سلام صبح بخیر» که خیلى هم شنونده دارد. آیا شما برنامه «سلام صبح بخیر» را مى‏شنوید، یا نه؟ وقتى آدم این برنامه را مى‏شنود، واقعاً دلش خون مى‏شود! حرف‌هایى مى‏زنند و تعبیراتى به کار مى‏برند که آدم واقعاً غصه‏اش مى‏شود! باید کارى کرد، باید فکرى کرد، باید معیارهایى گذاشت. آن جوانى که آن‏جا نشسته و دارد برنامه اجرا مى‏کند، بی‌چاره تقصیرى هم ندارد؛ او همه وسع خودش را دارد مصرف مى‏کند؛ باید به او وسع و توان و سواد داد. ان‏شاءاللَّه همه این‌ها باید اصلاح بشود، تا بتوانیم زبان را عرضه بکنیم.»
 
 زبان فارسى بهترین رسانه براى معارف عمیق اسلامى
 
دیدار اعضاى دومین مجمع بین‌‌المللى زبان فارسى۱۲/۱۲/۱۳۷۷
 «هر کس به معارف بشرى علاقه‌مند باشد، باید براى زبان فارسى ارج و مرتبه‌اى خاص قائل باشد؛ زیرا این زبان پرظرفیت، شیرین، رسا و زیبا توانسته است بخش عظیمى از مناطق جغرافیایى جهان را تحت تسلط و سیطره معنوى خود درآورد، با نفوذ معنوى، کارآیى، شیوایى و قدرت بلاغت خود در دل ملت‌ها جا باز کند و براى آنان فرهنگ، دین، معرفت و تمدن به ارمغان آورد.»
 
«ما باید براى رواج زبان فارسى در دنیا و گسترش جغرافیایى آن تلاش کنیم تا این زبان در موضع قدرت قرار گیرد و بتواند بخش عظیمى از مدنیت گذشته عالم را که با خود همراه دارد به دنیا ارائه دهد.»
 
«تسلیم در مقابل زبان محاوره عامیانه، خطر بزرگى است و ادبا و صاحب‌نظران آگاه و فرزانه باید با غلط‌هاى رایج در محاوره عمومى، مقابله کنند و در برابر آن تسلیم نشوند.»
 
«اکنون زبان فارسى بهترین حامل و رسانه براى معارف، افکار، نوآورى و تمدن عمیق اسلامى محسوب مى‌شود و بر این اساس وظیفه ما در قبال زبان فارسى بسیار سنگین است.»
 
 آن کمپانى انگلیسى یکى از تلاش‌هایش کنار زدن زبان فارسى بود
 
بیانات در دیدار با اعضاى «گروه ادب و هنر» صداى جمهورى اسلامى ایران‏۵/۱۲/۱۳۷۰
 «آن دستگاه­هایى که مباشر امور ادبیات هستند، باید اثبات کنند که ادبیات، فقط یک سرگرمى و یک امر تشریفاتى و زایده‏اى در زندگى نیست؛ بلکه یک چیز ضرورى است. فرض بفرمایید ما امروز مایلیم که آن ملت‌هایى که در اطراف عالم با فرهنگ و ادبیات ایرانى آشنا بودند، این ارتباط و اتصال‌شان محفوظ بماند. مى‏دانید که استعمار ده‌ها سال متمادى – شاید در بعضى جاها قرن­ها – تلاش کرد تا آثار فرهنگ ایرانى را که در خیلى از نقاط دنیا وجود داشت، بزداید؛ مثلاً در هند این معنا کاملاً واضح است. آن وقتى که کمپانى انگلیسى هند شرقى وارد هند شد، یکى از اولین تلاش‌هایش این بود که زبان فارسى را کنار بزند.»
 
«معناى قوى بودن، قلمبه سلمبه بودن نیست. مواظب باشید بیان­هاى شما قلمبه سلمبه نباشد. بعضى اوقات براى بیانات عرفانى، چیزهایى را مى‏گویند که ما که این‌کاره‏ایم، وقتى گوش مى‏کنیم، مى‏بینیم چیزى نمى‏فهمیم! من مى‏گویم وقتى منِ آخوندى که در میان این کتاب‌ها و این تعبیرات بزرگ شده‏ام، نمى‏فهمم که این آقا چه مى‏خواهد بگوید، پس یک آدم معمولى که مطالعه چندانى هم ندارد، چگونه مى‏خواهد بفهمد؟! پس ما براى چه کسى برنامه مى‏سازیم؟! بنابراین، لفاظی‌هاى بى‏مغز نباید باشد؛ لیکن سخن باید استوار، رسا، شیوا و محکم باشد؛ یعنى محتوا و قالب -هردو- باید مورد نظر باشد و شما به کم راضى نشوید. اگر نقد مى‏کنید، نقدِ خوب بکنید؛ اگر شعر مى‏خوانید، شعرِ خوب بخوانید.»
 
«یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود -البته حالا این‏طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است- هرکس مى‏خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را مى‏آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتى دارد؛ اما نقاط ضعفى هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‏هاى معروف دنیا مقایسه کنید – چه نویسنده‏هاى روسى، چه نویسنده‏هاى فرانسوى، چه نویسنده‏هاى انگلیسى؛ این‌هایى که رمان‌هاى معروف را خلق کردند و داستان‌هاى بزرگ را نوشتند – در مقابل آن‌ها بچه کوچکى است! البته او در ایران جایگاهى دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد، و نه بیشتر؛ آدم نباید اسیر مُد باشد.»
 
 گریز از هنجارهای زبان معیار برای جذابیت بیشتر!
 
بیانات رهبر فرزانه انقلاب در خصوص ارزش­های زبان و ادبیات پارسی و نیز  آسیب­ها و ایراداتی که در کار صداوسیما و در خصوص چندوچون به­کارگیری زبان برشمرده­اند چنان روشن و دقیق است که جای توضیح اضافی باقی نمی­گذارد. اما متاسفانه با وجود همه این رهنمودها و انتقادات دلسوزانه اساتید و کارشناسان ادبیات و زبان پارسی، این مجموعه رسانه­ای بزرگ هر روز توسعه بیشتری پیدا می­کند و هر روز در شبکه­های تلویزیون سیمای مجری و گوینده­ای تازه­وارد را می­بینیم و از رادیو صدای گوینده تاز­واردی را می­شنویم که اغلب آنان در خواندن متن و اجرا و گویندگی، نه تنها مهارت و تسلطی ندارند، بلکه دچار اشتباهات و خطاهای فراوانی می­شوند که پس از مدتی تکرار و تداوم، قبح خود را از دست داده و می­رود تا به سنت گویندگی رها و آزاد، تبدیل شود.
 
یکی از مهم­ترین آفاتی که سالیان اخیر در برنامه­های صداوسیما تبدیل به مُد شده، گریز از هنجارهای زبان معیار و زبان رسمی کشور و به­کارگیری افراطی زبان عامیانه و فارسی شکسته و بسته­ای است که آن را به نام فارسی موسوم به بچه تهرونی می­شناسیم. دامنه به­کارگیری زبان شکسته و عامیانه حتی به بخش خبری ساعت ۱۴ شبکه یک نیز کشیده شده است. این در حالی است که به گفته آگاهان به زبان عربی و انگلیسی ما هیچ گاه نه از شبکه­های تلویزیونی عربی، شاهد ارائه زبان کوچه و بازار بغداد و قاهره و بیروت هستیم و نه در شبکه­های انگلیسی زبان با ته­لهجه­ها و اصطلاحات کوچه بازاری برخورد می­کنیم.
 
دامنه لغات و مخزن واژگانی اغلب مجریان و گویندگان چنان محدود است که با تکرار چندین و چندباره یک اصطلاح از سوی آنان روبرو می­شویم. غافل از این که این همه تکرار و دوری از سواد و دانش زبانی و دستوری و ادبی، منجر به هدایت غلط مخاطب نیز می­شود. به عنوان مثال برای چند روز ذهن خود را روی این مساله متمرکز کنید که مدیران و مسئولان کشور و کارشناسان و گویندگان تلویزیون در لابه­لای سخنان خود چند بار از اصطلاح «درواقع» استفاده می­کنند. یا روی این مساله تمرکز کنید که آمار به کارگیری واژه­های انگلیسی در لابه­لای گفتار مجریان و کارشناسان چه قدر بالا رفته است.
 
 شورای عالی ویراش زبان فارسی در صداوسیما کجاست؟
 
علاوه بر آن که در گفتار و در اجرای گویندگان و کارشناسان رادیو و تلویزیون، ایرادهای فراوانی وجود دارد، در زیرنویس­ها و عبارات درج­شده بر روی تصاویر و یا زیر تصاویر، غلط‌های فاحش وجود دارد. اکنون همه کودکان ما در مدارس، از همان مقطع ابتدایی، روش فارسی­نویسی منفصل و یا ناپیوسته را یاد می­گیرند. اما شما هنوز هم در زیرنویس­های برنامه­های سیما، بارها و بارها عباراتی را به شکل متصل و سرهم می­بینید که روی نمره املا و دیکته فرزند شما تاثیر منفی می‌گذارد.
 
بدون شک یکی از مهم­ترین دلایل این آسیب­ها مهجورماندن مقوله آموزش زبان و ادب در صداوسیما و بسترهای سازمانی  ویژه­ای است که قدرت و ابهت چندانی برای شورای عالی ویراش زبان فارسی در صداوسیما قائل نمی­شود و حتی اگر در بخش خبر و برنامه­های کارشناسی، توفیقی در کنترل اشتباهات و انحرافات زبانی صورت بگیرد، در دو بخش مهم یعنی برنامه­های زنده، جُنگی و مجموعه­های داستانی، شورای عالی ویرایش، از پس جمع کردن اشتباهات برنمی­آید و نتیجه آن می‌شود که هم گویندگان جوان برنامه­های زنده، آن گونه که دل‌شان می­خواهد حرف بزنند و هم بازیگران مجموعه­های داستانی تلویزیون دیالوگ­هایی را تکرار کنند که خیلی وقت­ها نسبتی با ظرفیت­های اصیل و حقیقی زبان ما ندارد.
 
در کنار این معضل باید به نکته دیگری اشاره کنیم که همانا دورماندن صداوسیما از ادبیات پارسی و به کار نگرفتن شاهکارهای ادبی کشورمان، در برنامه­های ادبی خوب و مناسب است. متاسفانه در اغلب شبکه­های تلویزیونی و رادیویی ما نه بهایی به برنامه­سازی درباره ادبیات ایران داده می­شود و نه مجالی برای حضور شاعران و داستان­نویسان جوان در میزگردها و گفتگوها وجود دارد. علاوه بر این صداوسیما در یک موضع­گیری عجیب و غریب، تمامی شاعران و نویسندگانی را که در کشور ما به نام دگراندیش خوانده می­شوند بایکوت کامل نموده و نه حاضر است درباره آثار آنان حرفی بزند و نه آمادگی و توان آن را دارد تا در برنامه­های تخصصی و کارشناسی به نقد آثارشان بپردازد.
 
به هر صورت باید پذیرفت که زبان توانمند و منعطف ما و شاهکارهای ادبی سرزمین ما، بخش عظیمی از سرمایه معنوی این دیار به شمار می­آیند و اگر صداوسیما در جلوه­گر ساختن و معرفی این سرمایه بی­مانند در داخل و خارج از کشور عزم و همتی جدی از خود نشان ندهد، نسل جوان امروز و نسل­های آینده دچار تشتت و سردرگمی­های فراوانی خواهند شد.
 
نویسنده: محمدعلی دستمالی

منبع : پایگاه تحلیلی رصد

انتهای پیام/