روایت معنویت با تقلید از هالیوود

چند سال است که تماشای سریال های تلویزیونی ماه رمضان، تبدیل به یکی از برنامه های ثابت و پرطرفدار در کشور ما در این مناسبت دینی شده است. به طوری که با یک مشاهده ساده می توان دریافت که کمتر خانواده ای دیده می شود که این برنامه ها را دنبال نکند. این اتفاق، هم یک فرصت استراتژیک ویژه برای رسانه ملی است تا با بهره بردن از این خیل عظیم مخاطب، اهداف فرهنگی نظام را پیش ببرد و هم مسئولیت آن را سنگین تر می کند. زیرا ماه مبارک رمضان یک موقعیت زمانی بدون جایگزین برای خودسازی و عبادت و به طور کلی ارتقای دین ورزی بین مسلمانان است. از گذشته ها که مردم ایران به دین اسلام گرویدند تا کنون، هموطنان مسلمان ما غالباً ساعات پس از افطار خود را صرف حضور در مساجد و محافل معنوی، ختم قرآن، ذکر دعا و سایر اعمال عبادی می کردند، اما چند سالی است که صداوسیما به واسطه همین ویژه برنامه هایش، خود را به یکی از عناصر محوری فرهنگ مردم در ماه رمضان تبدیل کرده است. بنابراین اگر این برنامه ها منجر به ابطال وقت گرانبهای مخاطب های سیما شود، یک ناکامی فرهنگی محسوب می شود. هر چند هیچ اقدام دیگری قابلیت جایگزینی با عبادت را ندارد، اما برنامه های فرهنگی مناسب می توانند به دین ورزی مردم جلا بدهند. با این حساب، توفیق یا عدم توفیق ویژه برنامه های سیما در ماه مبارک رمضان بستگی به تأثیری دارد که بر فرهنگ دینی مخاطب های خود می گذارند. از این زاویه به بررسی سریال های سیما در این ماه مبارک می پردازیم.

وقایع نگاری انحطاط یک انسان
سریال «سقوط یک فرشته» یک ملودرام خانوادگی است که در برخی از قسمت هایش تبدیل به ژانر(نوع) دلهره آور می شود.
داستان سریال به شکل معمایی و با تکیه بر غافلگیری شکل گرفته است. در ابتدای ماجرا، خانواده ای را می بینیم که زندگی بسیار خوب و آرامی دارند، اما دزدیده شدن یک کتاب قرآن قدیمی و گران قیمت از امام زاده محل آغازگر اتفاقاتی تلخ و حیرت آور برای این خانواده می شود. با دور شدن قرآن، گویی رحمت و امنیت از بین آدم های سریال از بین می رود. از آن به بعد است که پای شیطان در زندگی آنها باز می شود.
مضمون دیگر این سریال، چگونگی انحطاط و گمراهی آدم ها است. هیچ آدمی به طور ناگهانی و یک دفعه تبدیل به یک فرد منفی و بد نمی شود. بلکه مرحله به مرحله و کم کم این اتفاق می افتد. سارا همان فرشته ای است که به خاطر اشتباهاتی که مرتکب می شود، سقوط می کند. این سقوط با حسادت به فاطمه شروع می شود؛ وقتی که فاطمه در دانشگاه قبول می شود، اما او نمی شود. بعد با یک پسر غریبه دوست شده و رابطه اش با او روز به روز صمیمی تر می شود. سپس چادرش را کنار می گذارد و در نهایت در مقابل خانواده اش می ایستد و حتی به پدرش بی احترامی می کند. در نهایت نیز به باتلاق اعتیاد فرو می رود.
سریال «سقوط یک فرشته» به خاطر رویکرد دلهره آور، غافلگیرانه و معماگونه اش، قدرت جذب مخاطب را دارد، اما مشکل بزرگ آن از دیدی نماها و تصاویر اضافه است که با هدف پر کردن وقت مورد نیاز به کار گرفته شده اند. حتی یکی از قسمت های سریال به تکرار بسیاری از صحنه های قبلی آن تبدیل شد، تصاویری که نمایش آنها هیچ الزامی نداشت و فقط زمان سریال را زیاد کردند.
علاوه بر این مسئله، «سقوط یک فرشته» به کارگردانی «بهرام بهرامیان» دچار برخی نقاط ضعف محتوایی هم هست. رو در رو قرار گرفتن اعضای یک خانواده و نمایش درگیری های خانوادگی هر چند با هدف عبرت آموزی، تأثیر خوشایندی بر بینندگان ندارد. به خصوص در شب های ماه رمضان که منازل مردم تبدیل به محفل انس و صمیمیت است، چنین نمایش هایی به آرامش و امنیت روانی خانواده ها خدشه وارد می کند. این همه توهین به پدر، توسط یک دختر جوان در این سریال یک امر کم سابقه در برنامه های تلویزیون است که متأسفانه در این سریال اتفاق افتاده است.
این مسئله درباره نگاه آسیب شناختی سریال به روابط دختر و پسر نیز صادق و حاکم است. در این مورد هم هرچند رویکرد سریال، هشدار درباره این گونه مناسبات نامشروع بین جوان هاست، اما به خاطر ورود بیش از حد به جزئیات این روابط، به نوعی بدآموزی آلوده شده است.

معنویت در حاشیه
امسال برای اولین بار، یکی از سریال های مخصوص ماه مبارک رمضان سیما، قبل از افطار به نمایش درآمد. «سی امین روز» به کارگردانی «جواد افشار» در حالی از شبکه دوم سیما پخش شد که به رغم ساخته شدن در قالب ماورائی، به هیچ وجه یک فیلم دینی و حتی معنوی محسوب نمی شود. چون در ایجاد و شکل گیری درام این اثر، مفاهیم دینی هیچ نقشی ندارد و تحول آدم ها ابداً معنوی نیست. به عبارت بهتر، موضوع های اخلاقی و معنوی و ماورائی، کاملاً در حاشیه قرار دارند و متن سریال عرصه تاخت و تاز بدی و نفرت و نفاق و تضاد است.
این مجموعه تلویزیونی آن قدر که به نهی و نفی مال اندوزی در این جهان تأکید دارد، به وسواس درباره اندوختن برای معاد توجه نمی کند. نکته مهم این است که آنچه یک فیلم را از اثری صرفاً هشداردهنده به یک فیلم دینی ارتقا می دهد این است که محور اصلی درام و متن ماجراها، توجه به تحول روحی و اخلاقی در راستای ارزش های مذهبی، هم در شخصیت های درون فیلم و هم مخاطب ها باشد. ولو این که این حالت، بسیار مخفی و به قول معروف زیرپوستی باشد و در ظاهر و شکل فیلم، هیچ اشاره مستقیمی به نمادها و شعائر دینی نشود.
«سی امین روز» با ماجرایی آغاز می شود که قابلیت تبدیل شدن به یک درام دینی را دارد؛ یک قاتل، به دار مجازات محکوم شده اما در آخرین لحظه معجزه ای رخ می دهد و طناب دار پاره می شود. «سیاوش» که همان محکوم به مرگ نجات یافته است، با الهام های یک فرشته - که می توان آن را ندای وجدان بیدار درون او نیز بدانیم- در می یابد که این حادثه یک فرصت برای جبران اشتباهات گذشته است. یک فرصت سی روزه.
یکی از شاخصه های یک فیلم دینی برخورداری از شخصیت الگو و مثبت در مقابل شخصیت های منفی و ضدالگو است، اما نکته عجیب درباره این سریال این است که اصلاً در آن چنین شخصیتی وجود ندارد و تقریباً همه آدم های درون فیلم ضدالگو هستند. حتی حاج قاسم هم که یک فرد مومن و مذهبی است، اشتباهات بسیار بزرگی را مرتکب شده و نمی تواند به عنوان یک اسوه روی مخاطب تأثیر مثبت بگذارد. البته شخصیت وکیل خانواده مقتول با نام نوری، موجه است، اما حضور بسیار کم رنگی در متن داستان دارد و از نظر شخصیت پردازی نیز بسیار مجهول است. معلوم نمی شود که با چه هدفی در پی کمک به این خانواده و همچنین سیاوش است. چرا این همه بر اجرای عدالت تأکید دارد؟
در این سریال هم بازنمایی نهاد خانواده بسیار منفی است. به طوری که بیشتر خانواده ها از هم گسیخته بوده و دچار تضادها و کشمکش های شدید هستند. تاآنجا که این بار، صحنه هایی از دعوای فرزندان با والدین به نمایش درآمد. حتی تصاویری از فحاشی و ابراز تنفر به پدر و مادرها نمایان شد. به عنوان مثال، یکی از کاراکترهای دختر بارها با مادر خود به بحث پرداخته و به خاطر پنهان کردن واقعیت ها از او به وی توهین هم کرد. رویا هم یک بار به صراحت به پدر خود اظهار نفرت کرد!

گم کردن راه بهشت
سریال ماه رمضانی شبکه سه سیما نمونه بارز کپی برداری از روی آثار خارجی است. اشتباه کارگردان های کپی کار این است که تصور می کنند اگر به همان داستان ها و حوادث فیلم های معناگرای غربی، رنگ و لعاب اسلامی بزنند، می توانند نگاه اسلام به دنیا و آخرت و انسان و روح را پدیدار کنند. به همین دلیل «پنج کیلومتر تا بهشت» به کارگردانی «علیرضا افخمی» یک سریال ماورائی فاقد حس و حال معنوی و مذهبی از آب در آمده است.
بی تردید ترسیم امور ماورائی و فرامادی بسیار پیچیده تر از نمایش واقعیات روزمره و مادی است. به همین دلیل باید با حساسیت و ظرافت بیشتر و همت و دقت کارشناسانه تری در این راه گام گذاشت. در غیر این صورت، منجر به تمسخر و پیش پا افتاده نشان دادن این امور قدسی می شود. اتفاقی که در سریال «پنج کیلومتر تا بهشت» هم رخ داده است. شکل و شمایل دنیای ارواح در این سریال بیش از آن که متذکرانه و تکان دهنده باشد، طنزآمیز و خنده دار است.
بزرگترین مشکل سریال «پنج کیلومتر تا بهشت»، این است که جای هدف و وسیله در آن تغییر کرده است. به این معنی که به جای این که درام وسیله ای برای بیان اهداف متعالی باشد، این امور قدسی هستند که ابزاری برای تولید درام شده اند. در نتیجه، باطن سریال خیلی شبیه به فیلم های تین ایجری هالیوود شده است. این گونه فیلم ها معمولاً یک ساختار داستانی ثابت دارند؛ مثلاً طرح روایت در اغلب آنها به این ترتیب است که یک پسر(یا دختر) جوان با یک مشکل و بحران مواجه می شود. در حین کشمکش برای حل این بحران با یک دختر(یا پسر) جوان دوست می شود و با کمک او موانع را از سر راه موفقیت خود بر می دارد. هم طرح داستان سریال «پنج کیلومتر تا بهشت» عاریه ای از این دست فیلم های خارجی است و هم نوع روح پردازی آن. این نوع طی الارض و ورود به خواب های دیگران و مواردی شبیه به این بیش از آن که به فضای ذهنی یک مسلمان نزدیک باشد، به جهان پنداری فیلم های ماورائی و آخرالزمانی هالیوود شبیه است. به همین دلیل مقداری هم خرافه در آن یافت می شود. یعنی برخی از اتفاقات آن با عقل و منطق جور در نمی آید. مثلاً چطور می توان حل شدن یک معمای پلیسی را به وسیله خواب های صادقانه یک نفر باور کرد؟
یکی دیگر از عواقب چنین نگاهی این است که یک دختر خطاکار که به اعتراف خودش، به خاطر ارتکاب گناه کبیره در این جهان از بسیاری از امکانات آن جهان محروم شده، در مقام راهنما و هدایتگر جوان مومن و پاک سریال قرار می گیرد!

جای خالی کمدی فاخر
یکی از ویژگی های ماه مبارک رمضان در فرهنگ سرزمین ما، شادی و نشاط منحصر به فرد آن است. به همین دلیل هم نمایش فیلم ها و برنامه های کمدی و طنزآمیز برای این ایام از سوی سیما امر مقبول و مثبتی است، اما نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که این سرور و نشاط، حقیقی و معنوی است. از این رو کمدی هایی با این موسم تناسب دارند که به دور از بداخلاقی و لودگی باشند.
سریال «سه دونگ، سه دونگ» و برنامه «خنده بازار» هم با هدف همراه شدن با نشاط جامعه در ماه رمضان از سیما به نمایش درآمدند، اما این دو طنز، تفاوت چندانی با برنامه های مشابهی که در طول سال از تلویزیون پخش می شود، ندارند. کمدی هایی زیر متوسط و دارای محتوایی میان مایه است که موجب شده چندان قابل توجه و ماندگار به نظر نرسند.
سریال شبانه «سه دونگ، سه دونگ» که به کارگردانی «شاهداحمدلو» از شبکه تهران و برخی دیگر از شبکه های استانی پخش می شد، بیش از آن که یک سریال کمدی به معنای واقعی باشد، یک بسته شوخی است. چون به شدت از خلأ داستان و شخصیت پردازی و سایر عناصر به وجود آورنده یک درام رنج می برد.
این سریال در واقع کاریکاتوری است از یک خانواده ایرانی. این جمع که ویژگی های یک خانواده سنتی ایرانی را داراست، فاقد آرامش و صلح به خصوص در روابط بین فرزندان و والدین با فرزندان است. خواهر و برادرهای این سریال با این که بزرگسال هستند، اما همیشه با هم دعوا دارند. از همه بدتر این که پدر و مادرها در این مجموعه خیلی راحت حرمت فرزندان خود را زیر پا می گذارند. فقط کافی است در هر قسمت تعداد سیلی هایی که پدر خانواده به پسرهایش می زند و همچنین بد و بیراه هایی که مادر به فرزندانش می گوید را بشمارید. اساس و تکیه اصلی ایجاد موقعیت طنز هم در این سریال، همین رفتارهای بد است.
«خنده بازار» هم به همین وضعیت مبتلاست. برنامه ای که بیشتر متکی به خوب درآوردن ادای شخصیت های مشهور است و تقریباً می توان گفت که این برنامه هم فاقد متن قوی و تأثیرگذار است.

نویسنده: آرش فهیم


انتهای پیام/