جهاد اقتصادی به روش کارآفرینی و خوشه‌بندی صنایع

به گزارش خبرگزاری فارس عباس سلیمیان استادیار عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا همدان، مبحث جهاد اقتصادی را که سال جاری به آن عنوان نامگذاری شده را در مقاله‌ای مورد کنکاش قرا داده است.
خلاقیت و کارآفرینی در ادبیات معمول آن امری فردی است و افراد خلاق در دایره کارآفرینی منشاء حرکات اقتصادی سودآور و ماندگار می شوند و طبقه بندی هایی مثل کارآفرینی سازمانی جنبه ظهور غیر فردی آن است.

* کارآفرینی توده‌ای
 
امری که امروزه در ادبیات کار و تولید در جهان مطرح است، بحث کارآفرینی توده ای ( Mass creativity) است که برای سیاستگذاری توسعه‌ای اشتغال و کار باید این مفهوم را عملیاتی کرد. این مفهوم در حقیقت بهره برداری عظیم از مجموع ظرفیت های کارآفرینی فردی همه اعضا یک جامعه و حتی مردم جهان است و از همین نقطه می تواند با  فلسفه جهاد اقتصادی رابطه پیدا کند. به طوری که به عنوان یک مفهوم از پیاده سازی جهاد اقتصادی به این صورت باید عمل کرد، تا در سطح تکنولوژی امروز دنیا و و به موازات آن باید به نحوی سیاست گذار کرد، تا باعث ظهور یک نوعی از پدیده کارآفرینی شد که از هویت یک فرد یا سازمان کارآفرین گذشته و به قابلیت های وی در بهره برداری از این فضای توده ای کارآفرینی توجه پیدا کرد.
پدیده کارآفرینی توده ای محصول حضور وسیع IT در زندگی انسان ها است. امروزه شبکه اجتماعی و تجاری اینترنتی به جایی رسیده است که در کنار مصرف انبوه انسان، مصرف کننده را به ایده پرداز و پیشنهاد دهنده ویژگی کالای مصرفی خود تبدیل کرده است، به گونه‌ای که دائمأ از طرف آنان به سمت تولید کنندگان سفارش های خلاقانه می رسد و تولید کننده بدون وجود سازمانی که بتواند در این سطح از تنوع و اطلاعات محصول عمل کند، قابلیت ماندگاری ندارد. این مسئله در کنار آزادی انتخاب که برای مصرف کننده وجود دارد، باعث آن می شود که یک تحقیق و توسعه R&D وسیع روی خصوصیات مشترک زیست انسان ها به عنوان یک الزام برای تولید کننده ظاهر شود. این R&D باید بتواند به صورت دینامیک به این سوال جواب بدهد که آدم ها چگونه زندگی می کنند؟ و چگونه زندگی خواهند کرد؟ و تغییرات این زندگی تحت تاثیر چه عواملی است؟
اصولأ در متن فلسفه توسعه اقتصادی، برای هر نوع جغرافیای کشوری می‌توان پیش قراول کسب و کار را به گونه ای خاص ترسیم کرد، ولی آنچه که به نظر می رسد کارساز باشد و در عین اعتقاد به حضور کوچک ها به مقیاس اقتصادی بزرگ رسید این است که سازمان و کارکرد پیشقراولان کسب و کار بر مبانی نوسازی، مجموعه سازی، و به کارگیری مفهوم کارآفرینی توده ای استوار باشد و لذا برای حصول به آن سیاستگذار باید سازمان پیش قراول کسب و کار مطلوب خود را مبتنی بر IT به نحوی شکل دهند که بتواند حمایت از فرآیندهایی سرمایه گذاری را در مقیاس وسیع و به صورت مجموعه ای، برای سرمایه گذاران و کارآفرینان، روی سه مکانیسم اساسی مدار سیستمی تولید یعنی:
1.مکانیسم تأمین مجموعه ای و یکپارچه نهاده ها
2.مکانیسم نوسازی فرآیندهای تولید و آموزش نیروی انسانی برای تطابق با آن در سطح یک سازمان تولید با واکنش سریع یا FRO  (Fast Response Organization)
3.مکانیسم عرضه مجموعه ای و یکپارچه محصولات به مجاری سازمان یافته تقاضا
تشکیل داده و از سرمایه گذاری‌های موجود و یا در حال شکل گیری توسط کارآفرینان دفاع عملیاتی نماید، به همین دلیل لازم است تا نیروی انسانی آموزش یافته، همیشه به روز و در عین حال منعطفی را تربیت نماید که در بدنه پیشقراولان کسب و کار قرار گرفته و قابلیت آن را داشته باشند، تا با توجه به خصیصه طبیعی و فرهنگی سکونت گاه های جغرافیایی، و مرتبط با استعدادهای ملی و بین المللی، سرمایه گذاری های اولیه و یا تکمیلی مناسبی را در نقاط مختلف جغرافیایی کشور بتواند انتخاب، درج و سپس هدایت نمایند.
در اینجا باید اشاره کرد که عده ای از بررسی تاریخ آموزش های حرفه ای و اثرات آن کپی برداری ناقصی را به عنوان راه حل برون رفت از معضل توسعه اشتغال کشور مطرح می کنند به این صورت که اگر سازمان یکپارچه ای بر آموزش های فنی و حرفه ای حاکم شود، ماموریت وزارت کار و امور اجتماعی به سامان خود می رسد. آنان توجه نمی کنند که اگر نهادهای مختلف دست به ارائه خدمات آموزش فنی و حرفه ای زده اند به علت ناکارآمدی سیستم اصلی متولی این آموزش ها بوده است و آنان اگر تقاضا برای آموزش خود نداشته اند قطعا دست به ارائه چنین خدماتی نمی زدند.
امر یکپارچه سازی فرع بر امر کارایی آموزش ها است و این کارایی حاصل نمی‌شود مگر سفارش بر این سیستم حاکم شود و سفارش فراهم نمی شود، مگر پیشفراولان کسب وکار جریان عمومی و توده ای تقاضای تخصص ( Mass Demand ) را فراهم آورندو متقابلا سیستم آموزش فنی حرفه ای هم بتواند با سفارشی سازی توده ای ( Mass Customization )  به این سطح از نیاز پاسخ دهد.  
ظهور چنین پیشقراولان کسب وکار در قالب یک فرد و خصیصه ها و استعدادهای یک فرد ممکن نیست، بلکه یک مجموعه حقوقی و فنی مشتمل بر تخصص ها و استعدادهای متفاوت و مکملی را می طلبد که می توان آن ها را شرکت های مشاوره و  توسعه کارآفرینی نامید. خود این شرکت های مشاوره ای برای اینکه دچار مشکلات ساختاری رایج و معمول همه واحدهای کوچک نشوند، خود باید تحت یک نظام مجموعه ای و خوشه ای قرار گیرند. این مجموعه ها که می توان آنها را شبکه کارآفرینی نامید، قابلیت آن را دارندکه در یک نظام معماری شده متکی به IT و D&R خدمات وسیعی شامل ارزیابی اهلیت کارآفرین، ارزابی طرح کسب وکارکارآفرین و اصلاح و بهبود آن، آموزش کارآفرین و کارکنان مورد نیاز وی، اتصال کارآفرین به سرمایه گذار و دارندگان منابع مالی،  نطارت بر کارکرد و عملکرد کارآفرین، و... فارغ از نهادهای خدماتی دولتی موجود ولی تحت سیاستگذاری ها و نظارت های هوشمند دولتی برای توسعه کار و کارآفرینی به وجود آورده و عرضه کنند.
مهمترین شرط لازم برای شکل گیری چنین شبکه ای قبول چنین تفکری و داشتن باور به فلسفه وجودی آن ها نزد سیاستگذاران اشتغال در همه سطوح اداری و اجرایی کشور و شرط کافی آن حمایت واقعی تا استقرار کامل چنین نظامی است.
 
*خوشه‌ها برای یکپارچه‌سازی بنگاههای کوچک و متوسط

با فرض وجود باور به ایجاد شبکه کارآفرینی، قدم الزامی بعدی، بکارگیری فلسفه و ابزار خوشه های تولیدی برای توسعه اشتغال است. خوشه ها را از نظر توان و نقش فوق العاده ای که در یکپارچه سازی و مجموعه سازی واحدهای تولیدی کوچک و متوسط روی تیراژ تأمین و همچنین روی تیراژ عرضه و بزرگ کردن این دو مقیاس به سمت اقتصادی بودن می توانند ایفا کنند، باید مورد توجه قرار گیرند. لذا، استراتژی حرکت به سمت تحول اقتصادی توسط پیشقراولان کسب و کار باید عمدتا در سطح خوشه ها اعمال شود و خود واحدهای مشاوره ای و توسعه کارآفرینی نیز در قالب های خوشه ای عملیاتی شوند. یک شرط اساسی درشکل گیری خوشه ها را وجود نزدیکی جغرافیایی (Geographical Proximity)  مطرح کرده است و توسعه آن ها را اولا منوط به وجود ریشه های اجتماعی همکاری و بعضی روابط اولیه آن ها (سرمایه اجتماعی اولیه به عنوان محمل همکاری های اولیه) و سپس شرط نزدیکی کرده است، لیکن تعریف خصیصه و قابلیت IT روی خوشه به راحتی این امکان را می دهد که پراکندگی جغرافیایی را به عنوان عنصر محدود کننده خوشه، به راحتی کنار گذاشت. در این صورت حوزه فراگیری و پوشش خوشه از یک فضای جغرافیایی خاص گذر می کند و قابلیت آن را پیدا می کند تا پوشش خود را در سطح یک منطقه یا استان و یا یک محیط همگن جمع شدنی گسترش بدهد. چنین خوشه ای می تواند به یک موتور توسعه تبدیل شود ( مدل خوشه ای که در شرکت فناوری اطلاعات زاگرس طراحی و توسعه پیدا کرد). از سوی دیگر اگر چه خوشه ها می توانند باعث حصول به مقیاس اقتصادی برای هر واحد عضو خوشه شوند، ولی عضویت و جذب هر واحد متجانس با هویت خوشه به آن به راحتی صورت نمی گیرد، زیرا ورود هر عصو به خوشه خود ظرفیت های خاصی می طلبد و باید آمادگی ورود به آن (Readiness) برای داوطلب وجود داشته باشد . این آمادگی در وحله اول به تناسب سطح تکنولوژی با سطح فرهنگ زندگی و کار به عنوان شرط لازم بستگی دارد و اگر چنین شرطی برای عضو داوطلب وجود ندارد باید شرایط آن در توسط پیشقراول کسب وکار از طریق آموزش و تربیت داوطلب فراهم شود.
به همین دلیل شرط کافی حصول به نتیجه، به وجود و قابلیت های عامل توسعه که همان پیشقراول کسب و کار است بستگی دارد، به این معنی که پیشقراول کسب و کار اولأ باید دانش و تجربه هدایت کار گروهی را داشته باشد و ثانیأ تخصص فنی و برنامه ریزی را در سطحی بالاتر از سطح فضای عمومی خوشه و نیز تک تک اعضاء، باید مسلط باشد.
 
* وزارت جدید خود را درگیر مسایل ریز بنگاه نکند

اینجا است که وزارت کار ، تعاون و رفاه به جای حرکت های بی فایده همیشگی و سنتی وزارت کار و امور اجتماعی قبلی، که در بسیج ظرفیت های مختلف برای درگیر شدن با معضلات فرد فرد واحدهای تولیدی کوچک و متوسط هر  زمان درقالب شکل و فرمی به ظاهر متفاوت با شکل و فرم قبلی صورت می گرفت، باید سنت شکنی کرده و همه توان و انرژی خود و امکانات کشوری قابل استخدام برای توسعه اشتغال را صرف تعداد معدودی عناصر و واحد های توسعه کارآفرینی نماید و در قالب یک ساختار خوشه‌ای یعنی شبکه کارآفرینی از آن ها حمایت نماید تا بتواند موج های هدایت شده تولید را با کارایی تمام راه اندازی نماید.

*وزارت صنعت، معدن و تجارت  و توسعه خوشه ها

در دنیا تجربه خوشه ها به گونه های متعدد وجود دارد. سابقه آن از خوشه سیلیکون ولی(دره شنها) در امریکا تا خوشه های صنایع چوبی در ایتالیا و خوشه های قطعات خودرو در اتریش و خوشه های صنایع دستی و صنایع ابتدایی در هند قابل مطالعه و بررسی است. هر یک از اینها قالب های خاص خودشان را دارند. خوشه های هندی که در چند سال گذشته در وزارت صنایع الگوی عملی خوشه سازی بی نتیجه قرار گرفت، تحت شرایط فقر و نبود سرمایه برای اعضاء و یک فرهنگ تعاونی سنتی در کنار تکنولوژی ابتدایی تولید محصولات عمدتأ دستی استوار است . در این سطح و در حالت وجود فقر رفاه و فقر سرمایه، مسئله آمادگی به راحتی قابل حصول است، ولی در سطح فرهنگ و زندگی اسراف آمیز ایرانی که حتی درگونه های فقر آلوده خود از مشخصات جامعه فئودالی و خصیصه ولخرجی آن تبعیت می کند و شأن خود را در داشتن خودرو حتی در سطح یک پیکان سال 48 معنی می کند، بسیار مشکل و بلکه غیر ممکن است که به الگوی خوشه ای از نوع هندی تکیه کرد و از آن نتیجه گرفت. اصرار بر پیاده سازی مدل هندی خوشه ها درست به نظر نمی‌رسد.
 
* مشکل سرمایه نیست

در ایران مشکل سرمایه هیچ وقت نبوده و مشکل سرمایه به وجود آمده فعلی در بانک ها  ناشی از تخصیص ناکارای سرمایه ناشی از تحمیل جریان توسعه تسهیلات به بانک ها بدون توجه به اهلیت متقاضی بوده است .
خوشه ایرانی باید براساس فرض  قابل حصول بودن جمع منابع سرمایه ای از یک سو و توسعه رفاه اعضاء از سوی دیگر متمرکز شود و تکنولوژی را متناسب با ساختارها و ویژگی های جمعیتی فراتر از آنچه که از نگاه ساده به زندگی افراد می توان یافت به آن تزریق کرد. زیرا کافی است که یک عضو خوشه قابلیت آن را پیدا کند که سفری به اروپا داشته باشد و برداشتی از کار و زندگی آنجا بگیرد و در برگشت بلافاصله نظم خوشه را به نفع خود یا یک گروه فامیلی پیوسته به خود بر هم زند و به راحتی خود و یا گروهی را از آن خارج کند. این تزلزل در خوشه حتی در بازدید از یک نمایشگاه بین المللی صنعتی و بازرگانی که تا قبل از ادغام وزرتخانه ای به وفور در کشور ما توسط وزارت بازرگانی و فارغ از سیاست های صنعتی و هماهنگی های هدفمند با وزارت صنایع و معادن و غیره صورت می گیرد می تواند اتفاق بیفتد .
توجه به این مسئله و جلوگیری از حدوث آن به معنی این است که عامل توسعه یا شبکه های کارآفرینی باید در درون تشکیلات خود از یک نظام پیشرفته R&D که جلوتر از هر نمایشگاه یا عضو خوشه می تواند تکنولوژی را در خوشه به روز نماید، برخوردار باشد و این برخورداری چیزی نیست که در سطح توان یک فرد حقیقی وجود داشته باشد که به عنوان عامل توسعه خوشه مد نظر آقایان در وزارت صنایع است.
حال بگذریم که آقایان مسئولین راه اندازی خوشه در وزارت صنایع دستورالعمل هم داشتند که مبادا عامل توسعه خوشه در خوشه مورد ماموریت خود برای خود منافع تعریف کند، باید برود خوشه را راه بیندازد و سریعا از آن خارج شود، انگار عامل توسعه که در ذهن جناب مسئول توسعه خوشه های وزارت صنایع و معادن قبلی تصویر شده است، به صورت یک مامور رباتیک یا بهتر بگویم ترمینیتر ساخت خوشه قالب بندی شده است و در موقعیتی قراردارد که همه عناصر و اجزای یک فعالیت خوشه پذیر فقط گوش به فرمان و تحت دستورات وی اند. در اینجا بازگویی یک تجربه از نویسنده خالی از ضرر نیست: زمانی که نویسنده در اجرای اولین قرارداد ساخت خوشه کشور که برای خوشه بندی صنعت منبت کاری و مبلمان ملایر با وزارت صنایع منعقد شده بود، در ملایر حضور داشت، بعد از یک سال که صرف اعتماد سازی در خوشه مبلمان ملایر نمود که با تشکیل جلسات و اقدامات متعدد و غیره صورت گرفته بود، با هماهنگی اعضاء جذب شده تصمیم گرفت یک انتخابات برای انتخاب معتمدان و نمایندگان اعضاء انجام دهد و فرآیند جذب را فراگیر کند. 
این داستان اثبات همان نقطه ضعف مدل هندی است که وزارت صنایع یک نفر را با بودجه وزارت صنایع مأمور توسعه یک خوشه در راستای مدل هندی وزارت خانه  می کند (با مشخصات مورد نظر آن آقای خوشه وزارت صنایع) آخر سر چیزی هم اتفاق نمی افتد. چنانکه در وزارت صنایع و معادن قبلی چیزی اتفاق نیفتاد.
لذا عامل توسعه خوشه باید از یک سازمان پویا و متشکل از تخصص های فنی لازم برخوردار باشد و عناصر خود را به صورت یک شبکه در یک جغرافیای وسیع مبتنی بر IT مستقر کند و دقیقا برای خود به عنوان یک توسعه گر و تولید کننده فکر، منافع تعریف شده داشته باشد. برای چنین عامل توسعه ای نه تنها باید وزارت صنعت ، معدن  و تجارت ساختار علمی و فنی تعریف کند، بلکه وزارت تعاون، کار و رفاه ضمن تدوین یک قاعده حمایتی که در چارچوبه قوانین و روابط کار می گنجد، از چنین ساختاری حمایت و  به تشکیلات عامل توسعه تسهیلات  مالی و نه دستمزد بدهد تا کارش را درست انجام بدهد . خوشه دوریکا که فارغ از دخالت های وزارت صنایع و معادن در مشهد شکل گرفته بود و امروز موفق است با همین منطق حصول به منفعت شکل گرفته بود و با تزریق اوامر و اجرای رویه غلط مسئولان خوشه در وزارت صنایع و معادن سابق به وجود نیامده بود.
بستر سازمانی و عملیاتی پروتوتایپ چنین شبکه ای در ابتدای دولت نهم در صندوق فرصت های شغلی ( بعدها صندوق مهر امام رضا) اتفاق افتاد و توسط رئیس وقت آن استارت خورد و ایده آن به وزارت کار و امور اجتماعی منتقل و پس از بحث ها و بررسی ها توسط تصمیم سازان این وزارت خانه تأیید و توافقنامه آن برای اجراء در سطح ملی امضاء شد. بگذریم که اگر شبکه مجال فعالیت می یافت و همانگونه که در نظر گرفته شده بود بررسی ، هدایت و نظارت طرح های تولیدی مصدر عملیات آن می شد، و بجای حمایت درگیر آسیب های جهال نمی شد، امروز بحث بنگاه های زود بازده و انحراف از اهداف آن در این سطح و وسعت و به این شکل مطرح نمی شد و الگویی بدیع وکارا در توسعه اشتغال به نام جمهوری اسلامی ایران ثبت شده بود.
باید اشاره کرد که وجود چنین نگاهی در شکل گیری و استقرار خوشه ها، زاده یک تجربه وسیع و یک تحلیل عمیق از توسعه کشور و تنگناهای توسعه توام با به کارگیری عملی ادبیات تجربی آن بود. این نگاه در حقیقت پیاده سازی یک نوع معماری از ساختار اقتصادی خوشه ای بود. بدون چنین معماری هایی نمی توان نتایج درست از اجرای سیاستگذاری های توسعه اشتغال داشت. اعمال نگاه مقطعی و سطحی محض در اجرای سیاست توسعه تولید و اشتغال را می توان در پیاده سازی طرح های زود بازده دید. اگر چه سرنوشت طرح های زود بازده در یک گام به جلو باعث آن شد که مسئولان اقتصادی کشور در بانک مرکزی و وزارت اقتصاد در یک نگاه کاملأ صنفی بانکی و نه توسعه ای در اجرای وظیفه حرفه ای خود با توجه به نتایج اجرای این طرح ها و اصولأ به جهت ایجاد ابزاری برای برگشت منابع مالی بانکی اختصاص یافته به طرح های تولیدی و در اجرای ماده (5) قانون تسهیل اعطای تسهیلات و ... ، کانون مشاوران اعتباری و سرمایه گذاری بانکی را به وجود آورند تا طرح های کسب و کار (Business Plan ) و به اختصار BP را بررسی کرده و چیزی را که نتیجه بخش است به سرمایه گذار پیشنهاد دهند، و به اصطلاح BP های ناب و پولساز راهی بانک شود و دیگر منابع بانک ها هدر نرود. ولی این قدم جز بسار کوچک از همه آن چیزی است که باید صورت گیرد. این پدیده فقط می تواند تا حدی بسیار کوچکی خطر سوخت سرمایه را جبران و یا کم کند.
 این امر که BP ها باید کارساز باشند حرف بسیار خوبی است و این عمل هم فی نفسه، عمل خیری است ولی باید توجه کرد که  هر BP روی فروض ثابتی از داده های اقتصادی چه در تحلیل وضع موجود و چه در پیش بینی آینده بازار تعریف می شوند، که در جهان امروزین شدیدأ متحول از نظر تکنولوژیک (که اصولأ دیگر فرض ثابت برای آن نداریم) ، این اتفاق کاملأ محتمل است که BPها نه در طولانی مدت که حتی در طول مدت پیاده سازی یک طرح مواجه با تغییر ساختارها و فروض پایه ای خود شوند و دیگرکارا نباشند و انتظارات تعریف شده خود را برآورد ننمایند. لذا این امکان وجود دارد که مدیر یک واحد سرمایه گذاری و اصولأ کارآفرینان که با توجه به چنینBP هایی با اطمینان و قطعیت بیشتر وارد اجرای BP شده اند، تحت حدوث شرایط جدید محتمل، عملأ در فضای آلوده به آشوب (chaos) نادانسته همه ظرفیت خود را به کار گرفته و با خیال خوش تا به آخر خرج کنند و یکباره به چاه ویل سقوط کنند. به همین جهت باید وضعیتی را به وجود آورد تا سرمایه گذاران بتوانند هر لحظه ظرفیت تطابق با داده های تغییر یافته و یا جابه جا شده مفروض قبلی را داشته باشند. در این ارتباط و در توضیح موضوع می توان گفت که ظرفیت های تطابق و برخورد درکارآفرینان یکسان نیست، چنانچه ممکن است کارآفرین هوشمندتر که اصولأ حسب خصیصه کارآفرینی خود باید لحظه ای تصمیم بگیرد، کسب و کار مواجه با ضرر خود را به کارآفرین کم تر هوشمند منتقل کند.این پدیده به معنی این است که حتی در صورت شکل گیری جریان کارآفرینی هنوز خطر ریزش و سقوط سرمایه گذاران وجود دارد و آنچه که در این جریان برای سیاستگذار اشتغال کشور اهمیت دارد این است که: در جهان تکنولوژیک امروز (بدون وجود نهادهای هادی توسعه کارآفرینی که دارای ظرفیت های لازم فنی و تحقیقاتی و توانمندی فناوری اطلاعات باشند و قابلیت آن را داشته باشند تا رهبری جمعی تولید را به عهده بگیرند،)  جریان خطر می ماند و آثار احتمالی خطر گریبان اقتصاد و جامعه را می گیرد.
نتیجه اینکه داشتن قابلیت کنترل خطر و توان مواجهه با خطر مسئله اصلی است و این خصیصه فقط از BP بر نمی آید، بلکه عنصر مدیریتی توانمند می خواهد که اولأ قابلیت شناسایی  خطر را داشته باشد و ثانیأ  مانیتور و کنترل دینامیک خطر را وظیفه خود بداند و در این سمت و سو خود را به تخصص برساند . شبکه کارآفرینی با عناصر خود باید طوری سازماندهی شود که بتواند، این مدیریت را به عهده بگیرد و در دایره عملکرد تخصصی خود سطح مناسب و همگونی از فعالیت های موجود را در یک یا چند رشته اقتصادی دنبال کند.
انتهای پیام/