کُرسی و جایگاه نوستالژیک آن در شهر تاریخی نراق

خبرگزاری فارس ـ اراک؛ در زمان‌های قدیم که وسایل گرمایشی مانند چراغ و بخاری و...مانند امروز وجود نداشت مردم برای گرم کردن خانه‌هایشان در شب‌های سرد زمستان از کرسی استفاده می‌کردند  و برای این کار یک منقل آتش با زغال درست کرده و زیر کرسی می‌گذاشتند و لحافی روی آن می‌کشیدند و از حرارت دلچسب و کم نظیر آن لذت می‌بردند.

 ساختار کرسی
 کرسی شامل یک چهار پایه چوبی که ابعاد آن نسبت به جمعیت و وسع خانواده از یک متر شروع شده و در بعضی مواقع به ۴ متر در منزل اعیان نشین هم می‌رسید و معمولا مربع شکل و ارتفاع آن هم حدود نیم متر یا بیشتر است.

در قسمت پایین پایه‌های کرسی چوب‌هایی  به هم کلاف شدند که وسط این چوبها به شکل یک مربع است و دقیقا روی چاله کرسی قرار می‌گیرد، به این چوبها به گویش محلی «مَعجَرِ کرسی» می‌گفتند. معجر کرسی باعث می‌شد که هنگام نشستن یا خوابیدن زیر لحاف کرسی، پاها روی آن قرار بگیرد و در چاله کرسی یا منقل نیفتد، به هر یک از چهار ضلع کرسی پِلّه کرسی گفته می‌شد.
 در بیشتر منازل که کف اتاق زیر پُر بود چاله مخصوصی حفر می‌کردند و اطراف چاله را با گچ به اندازه ابعاد کرسی به صورت چهار گوش در می‌آوردند به طوری که هنگام‌ قرار گرفتن کرسی روی چاله معجر کرسی هم سطح زمین باشد.
 لحاف کرسی هم مانند لحاف‌های معمولی و پنبه‌ای ولی با ابعاد بزرگتر حدود ۳ تا ۴ متر بستگی به وسع کرسی بود که روی کرسی را کاملا می‌پوشاند به طوری که می توان از ۴ طرف آن به خوبی استفاده کرد.

در شهر نراق روی لحاف کرسی را یک چاچَب یا یک چادرشب قدکی، جاجیم یا تِرمه می‌کشیدند ولی عمدتا چادرشب قدک رسم بود.

روی چاچَب کرسی هم یک سفره چهار گوش از جنس پلاستیک گلدار می‌انداختند تا از رطوبت احتمالی که با گذاشتن چای، خوراکی‌ها و تنقلات روی آن قرار می‌گرفت به  لحاف جلوگیری کند.
دور کرسی را هم تشک‌های مخصوصی به اندازه ابعاد کرسی می‌انداختند به طوری که لبه آنها روی هم نیفتد و تشک کاملا آزاد باشد.
اطراف کرسی را هم بالش‌های لوله‌ای، متکا و لحاف پیچ به عنوان پشتی قرار داده و به آن تکیه می دادند.در آن زمان پشتی‌های امروزی وجود نداشت و لحاف کرسی هم یکی از اجزاء جهیزیه عروس محسوب می‌شد.

 آداب نشستن دور کرسی
برای نشستن دور کرسی هم آدابی بود که باید رعایت می‌شد، معمولا بزرگان یا پدر خانواده در سمتی می‌نشستند که از ورودی اتاق فاصله بیشتری داشت و در گویش محلی به آن "جا بالا" می‌گفتند.معمولا کرسی‌ها یک سوم فضای بالای اتاق را اشغال می‌کردند و دو سوم باقی مانده خالی بود.
قسمت پایین کرسی که به آن«جا پایین» می‌گفتند مخصوص نشستن بچه‌ها و کوچک ترها بود و به این آداب همه مقید بودند.

در قسمت راست کرسی از طرف ورودی اتاق، مخصوص مادر خانواده بود که همه وسایل پذیرایی مانند سماور، استکان نعلبکی، ظروف غذا و... را قبل از پذیرایی کنار خود آماده می‌کرد و دیزی غذا هم که در چاله کرسی بود.

 سوخت کرسی

برای سوخت کرسی در نراق معمولا از زغال یا آتش هیزم‌ وهیمّه و چوب و چیله و فضولات گوسفندی(پِشکِل) استفاده می‌شد.
عمده مردم نراق که معمولا دامدار و کشاورز بودند مواد اولیه آتش کرسی را در هیمّه دان‌های خود داشتند و در موقع نیاز به آتش، این هیزم‌ها را در اجاق‌های مخصوص فرآوری می‌کردند و سپس آن را با یک خاک انداز فلزی دایره‌ای شکل و بدون لبه و کمی گود داخل چاله کرسی می‌ریختند و با کفگیر مخصوصی که در معجر کرسی قرار داشت روی آتش را یک لایه خاکستر می پوشاندند.

در خانه‌های اعیان نشین و کسانی که توانایی مالی داشتند آتش زغال را در داخل منقل ترجیح می‌دادند.
تهیه آتش منقل زمان بَر بود و باید تمام زغالها را با بادبزن سرخ (برافروخته)می‌کردند تا خطر گاز گرفتگی آن به حداقل برسد و سپس منقل را در زیر کرسی می‌گذاشتند و یا از گلوله‌های زغال که از شستن خاکه زغال و فشرده کردن آن استفاده می‌کردند، از این گلوله زغال‌ها در چاله کرسی هم استفاده می‌شد.

برای استفاده از این گلوله‌های زغالی یک یا دو گلوله زغال در منقل یا چاله کرسی می‌گذاشتند و روی آنها مقداری خاکه آتش می‌ریختند، بدین صورت سوخت کرسی تا ۲۴ ساعت تامین بود و مجددا همین کار را تکرار می‌کردند. در کرسی‌های منقلی از چاله کرسی استفاده نکرده و یا به ندرت استفاده می‌شد.

از مزایای چاله کرسی نسبت به منقل این بود که در چاله کرسی امکان طبخ غذا مانند آبگوشت و تاس کباب و غیره وجود داشت،در زیر کرسی چاله‌ای انسان با خیال راحت می‌خوابید چون آتش آن طبیعی بود ولی در کرسی‌های زغالی امکان گاز گرفتگی وجود داشت و باید احتیاط می‌شد. در چاله کرسی مادر خانواده شب کتری مِسی یا روحی را پُر از آب می‌کرد و داخل چاله می‌گذاشت و صبح اول وقت آب جوش را داخل سماور زغالی می‌ریخت و سریع صبحانه را آماده می کرد در صورتی که این کارها در کرسی‌های منقلی غیر ممکن بود.

 کرسی از دیدگاه علم پزشکی و طب سنتی
بیشتر پزشکان طب علمی و سنتی معتقد بودند‌ که  علاوه بر فواید و مزایایی که ذکر شد، برای بهبود عملکرد دستگاه‌های بدن  و درمان بیماری‌هایی که متاثر از سردی و رطوبت بدن است، بسیار سودمند است.
این پزشکان اعتقاد دارند در فصل سرما باید اعضای بدن مخصوصا اعضایی مانند کمر و پشت گرم نگه داشته شوند و کرسی به بهترین حالت، این کار را انجام می‌داده و تمام اعضای بدن از گرمای لازم برخوردار می‌شدند.همه این موارد باعث می شد تا یک زمستان مطبوع از راه برسد.
 آمیختگی فرهنگ یلدا و کرسی نشینی
در جشن‌های سنتی ایرانیان همچون شب یلدا و نوروز نقش بر جسته‌ای در جمع کردن اعضای خانواده به دور یکدیگر داشته است و به عبارتی آمیختگی فرهنگ یلدا و کرسی نشینی از آیین‌های کهن شهر تاریخی نراق بود.
کرسی‌ها شب یلدا در شهر نراق خاطره انگیزترین شبها بود و اصلا یلدا و کرسی‌هایش زبانزد هستند و بهانه خوبی بود برای جمع کردن اعضای خانواده در شب‌های بلند زمستان بود.  

در نراق هنگامی که شب یلدا می‌رسید بوی شیرینی‌های خانگی، کدو و چغندر پخته انواع خوراکی‌های مخصوص و میوه‌های فصل ، فضای خانه و روی کرسی‌ها را پر می‌کرد، علاوه بر گرم شده فضای خانه زمینه دور هم جمع شدن اعضای یک خانواده و گرم شده بین آنها را فراهم می‌کرد.

 به همین دلیل کرسی‌ها در شب چله به پایگاه شعرخوانی، قصه‌گویی، شاهنامه خوانی، طاقدیس خوانی و فالگیری تبدیل و باعث گرمای تفکر و اندیشه اعضای خانواده و تنویر افکار آنها می‌شدند.
در این مراسم دور همی و دوستانه مادر خانواده روی کرسی را با یک مُجُمَعه بزرگ مسی پر از آجیل‌های سنتی مانند تخمه، جوزغند،گردو و بادام و میوه‌های فصل تزیین می‌کرد و حضار ضمن خواندن شعر و داستان گویی و... از میوه ها و تنقلات داخل سینی میل می‌کردند.

خانواده‌هایی هم که نوعروس داشتند در این شب خانواده داماد را برای شام دعوت می‌کردند و بر صفا و صمیمیت و گرمی این شب خاطره انگیز افزوده می‌شد.

در پایان مراسم هدیه‌ای را که خانواده داماد برای عروس آورده بود به همان صورتی که در سینی یا مجمعه مخصوص قرار داده بودند در حضور حاضران روی کرسی می‌گذاشت و همه اهل خانه به عروس و داماد تبریک می گفتند.

در مراسم جشن نوروز هم این مراسم دورهَمی همراه با دید و بازدید همراه با تناول نمودن میوه و شیرینی که داخل یک مجمعه مسی بزرگ روی کرسی بود انجام می‌گرفت، این مراسم گاهی اوقات با خوردن برف و شیره به عنوان فالوده یا یخ در بهشت زمستانی همراه بود.برف‌های تمیز و تازه‌ای که پدر خانواده از مزرعه یا کوه با خود آورده بود.
کرسی نماد شب نشینی‌های زمستانی در شهر تاریخی نراق بود که خاطرات زیادی برای گفتن دارد که در این مقوله نمی‌گنجد.
به هرحال با آمدن انواع و اقسام چراغ، بخاری  و شومینه وسایر وسایل گرم کننده به بازار، کرسی‌ها هم از رونق افتادند واین آیین کهن هم کم رنگ گردید و فرهنگ آن هم به دست فراموشی سپرده شد. 
هم اکنون در اکثر روستاهای کشور در زمستان‌های سرد از کرسی استفاده می‌کنند و از گرمای مطبوع و دلپذیر آن لذت می‌برند.

امروزه یکی از دلایل از رونق افتادن کرسی‌ها این است که هرچه به طرف زندگی ماشینی پیش رفتیم و از فضای زندگی سنتی دور شدیم، صفا و صمیمیتِ جمع شدن دور کرسی  و بهره بردن از گرمای آن نیز کمرنگ و سردتر شد. به همین دلیل امروزه در حالی که وسایل گرمایشی متعددی در خانه‌ها برای گرم کردن وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته‌ها دور هم جمع نمی‌شوند.

به این ترتیب این موضوع باعث می  شود در جامعه ما روز به روز اخلاقیات کم و فاصله بین پدر و مادرها با فرزندانشان زیاد شود.

 ************************

گزارش از مرتضی علی آقایی نراقی

 ************************

انتهای پیام/خ