تهران چگونه تهران شد؟

فارس‌پلاس؛ جعفر علیان‌نژادی در یادداشتی نوشت: التفاتی که مقام‌معظم‌رهبری در دیدار با اعضای کنگره بزرگداشت شهدای پایتخت، در خصوص پرداختن به  شهر تهران و ادای حق آن، به ما دادند، می‌تواند زمینه‌ای برای طرح این سؤال باشدکه تهران چگونه پیشرو و الهام بخش حرکت انقلابی در سراسر کشور شد؟

در میان نظریات مربوط به مطالعات شهری، نظریه «حق‌به‌شهر» هانری‌لوفور از جایگاه رفیعی برخوردار است. این نظریه بیشتر دست مایه محققین شهری برای ایجاد تغییرات کالبدی در شهر بوده و گاها ابزاری برای حمله نظرورزان اندیشه چپ به جسم و جان بی‌دفاع این شهر بزرگ بوده است.

هانری لوفور در میان حقوق متفاوت اجتماعی شهروندان، با این نظریه حق جدیدی را معرفی و شناسایی کرد به نام «حق زندگی شهری». در واقع شهروندان یک شهر از حقی ویژه به نام حق زندگی شهری نیز برخوردار هستند که باید به نحوی این حق نیز در کنار دیگر حقوق شهروندی ادا شود.

 حقی عمومی که به طور مشخص در دو موضوع حکمروایی شهری و تخصیص فضا، مورد توجه قرار گرفته است. یعنی هر شهروندی هم حق مشارکت در مدیریت شهری را دارد و هم حق استفاده از فضاهای عمومی. این حق بسته به عملکرد شهرداری‌ها قابل افزایش یا کاهش است.

این نظریه تا حدی راهنمای متخصصین و مدیران شهری برای تغییر ظاهری و کالبدی شهر بوده است. آنها بر این اساس، شهرها را طوری طراحی می‌کنند که هم امکان مشارکت در تصمیمات محله‌ای، منطقه‌ای و شهری برای شهروندان فراهم شود و هم امکان بهره‌برداری بیشتر آنان از فضای عمومی. شاید بتوان طرح «من شهردارم» دوره فعلی شهرداری را متاثر از چنین فهمی تحلیل کرد.

جریان چپ نیز به سهم خود این حق را در ستیز و تقابل شهروندان با حاکمان شهری تئوریزه کرده‌اند. از نظر آنان شهروندان باید دست به ساخت‌شکنی حق «محدود شده» خود توسط حاکمان شهری بزنند. یعنی حقوق بیشتری طلب کنند. عبارت کلیدی و مهم «تولید فضا» به عنوان یک کنش شهروندی در برابر فضاسازی‌های شهری در این خصوص مورد توجه قرار گرفته است.

آنان بیشتر روی مقوله مصرف فضای شهری مانور داده‌اند. می‌توان گفت تلاش آنان نوعی معنابخشی به زندگی شهری از طریق مصرف ابتکاری یا ابتکار در مصرف بوده است. اینکه شهروندان بتوانند فضاهای جدیدی برای مصرف خلق کنند که بیرون از فضاسازی‌های حاکمان شهری باشد. یا علیه سیاست‌های فضایی آنها، فشاراجتماعی ایجاد کنند.   

با این حال جای این پرسش باقی است که آیا حق زندگی شهری، تنها به معطوف به بهبود کالبدی، جسمانی و مصرفی شهری است، یا شهروندان در حق زندگی شهری خود، خواهان بهبود فضای روحی و معنوی شهر نیز باید باشند؟پاسخ مثبت است. حرکت مردم تهران در طول 150 سال اخیر، متاثر از فضایی دیگر بوده است که با این تعاریف مألوف و معروف علمی از فضاسازی شهری، قابل فهم و شناسایی نیست.

تعین این حرکت‌ها در طول تاریخ به طور خاص در اقداماتی نظیر مخالفت با قرارداد رویترز با هدایت ملاعلی‌کنی، قضیه تنباکو با پیشاهنگی مرحوم میرزاحسن‌آشتیانی، مطالبه عدالت خانه به عنوان نقطه شروع انقلاب مشروطه و تقابل با قرارداد ننگین وثوق الدوله، بروز و ظهور کرده است. در همه این حرکات تاریخی، مردم تهران خواهان حفظ و ارتقای فضای زندگی معنوی در برابر چنان موانعی که ذکر شد، بوده‌اند.

این فضاخواهی باطنی و معنوی، در دوران حکومت پهلوی نیز تداوم داشت و به محض شروع حرکت انقلابی امام، جامه تحقق به خود گرفت. در نماز عید فطر قیطریه به امامت شهید بهشتی، راهپیمایی عظیم تاسوعا و عاشورا و تحصن علما در دانشگاه تهران، مردم تهران علیه همان تغییر کالبدی و جسمانی شهر که می‌خواست هویت ملی و اسلامی و دینی تهران را تغییر داده و تبدیل به یک شهر مصرف‌زده اروپایی کند، ایستادند.

این فضاسازی مردمی و معنوی در تهران، تبدیل به  الگویی قابل سرایت به دیگر شهرهای کشور شد. حرکتی که بعد از انقلاب نیز تداوم یافت و در بزنگاه‌های مختلف منشا تغییر فضای شهری بود. آن انرژی بی‌پایان حق زندگی معنوی در تهران ریشه در باور دینی و حرکات ایمانی مردم این شهر داشت. حرکتی که تهران را الگو و الهام بخش کرد، واجد ویژگی هایی بود که مردم را در صحنه نگاه داشت و امید آنان را طی 150 سال گذشته حفظ کرد.

مقام معظم رهبری در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی، جلسه ششم، به این ویژگی ها ذیل عنوان نویدهای ایمانی مفصلاً پرداخته است. به عنوان نکته پایانی نگارنده مبتنی بر دریافت خود، آن دوازده نوید را تبدیل به دوازده ویژگی ایمانی مردم تهران و کشور  کرده است. دوازده ویژگی که می‌تواند، اصول حق زندگی باطنی و معنوی شهری باشد. همان که مردم تهران را با رهبری امام(ره) سرآمد کرد.

هدایت‌: می‌دانستند چه می‌خواهند و راه رسیدن به آن چه بود.

فهم: فهم قوی از مسیر داشتند و چشم و گوششان باز بود.

تصمیم: عزم و تصمیم راسخ برای حرکت و غلبه بر شک و تردید داشتند.

اطمینان: اطمینان داشتند به هدف خود می‌رسند.

اصلاح: امکان خطا و اشتباه و تجربه غلط داشتند، یعنی از غفران و رحمت الهی برخوردار بودند.

حمایت: پتششان به نیروی الهی گرم بود و دلسرد نمی‌شدند.

یقین: در غلبه بر مشکلات و دشمنان و موانع مطمئن بودند.

قدرت: از تمام رقبا و صفوف مخالفین مسیر قوی‌تر بودند.

پیروزی: بر موانع و مشکلات غلبه کامل یافتند.

وصول: به صورت قطعی به هدف رسیدند.

گشودگی: از مواهب آسمانی و زمینی و استعدادی در طول حرکت برخوردار شدند.

خوشبختی: به پاداش و سعادت اخروی بعد از زندگی دنیوی خواهند رسید.

پایان پیام/ت