باشگاه خبری توانا: حوضه آبریز مشترک با رودخانه‌های مرزی که در میان چند کشور می‌گذرد دارای اهمیت‌های متفاوتی نسبت به جغرافیای داخلی دارد. در تعریف هیدروپلیتیک گفته می‌شود که دانش شناخت و بررسی طیفی از کنش(همکاری، هماوردی، تقابل، کشمکش و جنگ) میان دو یا چند بازیگر سیاسی بر سر منابع آب رخ می‌دهد و می‌تواند در جغرافیای داخلی کشور‌ها یا همانند رودخانه ارس در جغرافیای چند کشور: ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان تقسیم شده باشد. مسائل حقوقی رودخانه از جهت میزان، نوع مصرف و حل و فصل مشکلات رودخانه تحت کنوانسیون‌های جهانی یا در موارد کنوانسیون‌های موضوعی است که در خصوص رودخانه ارس کنوانسیونی بین هیچ کدام از کشور‌ها وجود ندارد از این سوی نحوه تقسیم آب با استفاده از قواعد و مقررات بین‌المللی درباره آب‌های فرامرزی عبارتند از: قواعد هلسینکی، کنوانسیون آب اروپا، کنوانسیون آبراهه سازمان ملل متحد و قواعد منابع آب برلین است که براساس این کنوانسیون و قاوعد‌ها مسائل مورد مناقشه قابلیت حل و فصل دارد.
کشورهای حوضه آبریز ارس در کمربند معروف خشک و بیابانی جهان قرار دارند؛ بر اساس مطالعات حقوقی کارشناسان حقوق بین‌الملل کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد نسبت به سایر اسناد مذکور، گزینه مناسب‌تر و منصفانه‌تری برای اجرا در مناطق خشک و نیمه خشک است.ایران نسبت به رود ارس در پایین دست قرار دارد و ترکیه به دلیل وجود عمده سرچشمه های تولید آب از موقعیت بالا دستی قرار گرفته است.
اَرَس نام رودی نسبتاً پرآب و خروشان است که از کوه‌های بینگول منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد. رود آرپا در نزدیکی مرز ترکیه و ارمنستان به رود ارس میریزد و سپس مرز مشترک نخجوان را بطول ۱۱ کیلومتر ترسیم کرده و پس از گذر از مرز ایران و نخجوان، از مرز میان ایران و ارمنستان عبور کرده و دوباره مرز مشترک میان ایران، جمهوری آرتساخ و جمهوری آذربایجان را شکل داده و در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل وارد جمهوری آذربایجان شده و به رود کورا میریزد. این رود ۱۰۷۲ کیلومتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران، یعنی کارون طولانی‌تر است.
ترکیه از اواسط سال ۱۹۹۸ با الهام از پروژه گاپ، در پی طراحی و توسعه سازه‌های هیدرولیکی پروژه داپ در ۱۴ استان ترکیه ۲۳ درصد از مساحت ترکیه، ازحوضه رودخانه ارس برآمد و با مطالعه ۴۰۰ طرح و ساخت۱۴ سد، ۶۲ پروژه آبیاری اراضی کشاورزی و نیروگاه برق-آبی شروع بکار نمود؛ پیش‌بینی می‌شود بعد از اتمام این پروژه درآمدزایی در حوزه پروژه‌های آبیاری ۱/۰۷۸ میلیار دلار، حوزه انرژی ۳۰۰ میلیون دلار و ۴۰ میلیون دلار در حوزه آب شرب خواهد بود. بر اساس گزارش‌های منتشر شده تا ۲۰۲۰ تعداد ۳۵ پروژه آبیاری اجرا شده است و بیش از ۵۲۵ هزار هکتار اراضی زراعی در حال بهره‌برداری است. پنج سد و نیروگاه برق-آبی و سد بزرگی با نام کاراکورت به با هزینه معادل ۲۲۰ میلیون دلار، به عنوان مهم‌ترین سد ترکیه بر حوزه آبخیز ارس به اجرا در آمده است. آبگیری سدکاراکورت با ارتفاع ۱۲۴ متر، طول بدنه ۱۴۲ متر، طول تاج ۴۹۷ متر و شش میلیون متر مکعب عملیات سنگ‌ریزی و آسفالت و ظرفیتی بالغ بر ۱. ۶ میلیارد متر مکعب در خرداد ۱۳۹۹ در منطقه ساری گامیش استان قارص ترکیه منجر به کاهش شدید دبی آب معادل ۵۰درصد از آب ورودی به ارس شده است.
طی سال‌های اخیر سد‌های متعددی بر روی رود خانه ارس با هدف تولید برق، آبیاری اراضی کشاورزی، تأمین آب شرب، کنترل سیلاب و حمل‌ونقل با ظرفیتی بالغ بر ۲۵ میلیارد مترمکعب احداث شده است. افزایش ایجاد سازه‌ها و سد‌های آبی به‌ویژه در سال‌های اخیر به‌ویژه ایجاد ۱۴ سد در کشور ترکیه از جمله پروژه آناتولی شرقی موسوم به داپ باعث کاهش کمیت و کیفیت آورد رودخانه ارس در سال‌های اخیر شده و در آینده نیز می‌تواند دسترسی به منابع آب رودخانه ارس را محدودتر کند.
در تعریف کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل در خصوص بهره‌برداری غیرکشتیرانی از آبراه‌های بین‌المللی از آبراه آمده است: سیستمی از آب‌های سطحی و زیرزمینی که موجب ارتباط فیزیکی با یکدیگر و با جریان به سوی یک پایانه مشترک تشکیل می‌شود. سه اصل کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل در خصوص بهره‌برداری غیرکشتیرانی از آبراه‌های بین‌المللی شامل: اصل استفاده بهره‌برداری منصفانه، معقولانه و نیز اصل عدم آسیب جدی است که در همه موارد ترکیه نسبت به رودخانه ارس تمام این اصول را نقض کرده است و از حق مشروع کشور بالا دست بودن رودخانه استفاده نامشروع ابزاری کرده است. در قواعد «اسـتفاده و مشارکت منصفانه و معقول» از آبراه آمده است که براساس بهره‌برداری یک دولت از آبراه نبایـد بـه ضـرر بیش از اندازه برای دولت دیگر منجر شود. معیار اصلی برای تشخیص منصـفانه بـودن اسـتفاده از آبـراه، میزان و اهمیت زیان‌های وارده بر آن است. به عبارت دیگر، دولتهـای حاشـیه آبـراه در بهـره بـرداری، توسعه و نگهداری از یک آبراه بین‌المللی به طریقی همسـان و منطقـی مشـارکت خواهنـد کـرد.
در خصوص اصل عدم آسیب جدی همه کشور‌ها آبراه‌های مشترک، متعهد به جلوگیری از ورود زیان قابل ملاحظه به کشور پایین دست هستند. از نظر حقوقی، میزان زیان وارده باید به درجه‌ای از اهمیت باشد که مخل منافع دولت‌های دیگـر به حساب آید. اجتناب از آسیب برای هر دولت باید به میزان حداکثر ممکن باشد تا کاهش معقول میزان حـداقل آثار زیان‌آور وارده به سرزمین دولت‌های دیگر باشد.
رویکرد ترکیه در پنج دهه گذشته بهره‌گیری از جغرافیای بالا دستی نسبت به منطقه در خصوص منابع آبی بوده است. در پروؤه داپ ۱۴ طرح سد‌سازی اقدام کرده است. این نکته حائز‌اهمیت است که غرب آسیا و شمال آفریقا با توجه به اقلیم خشک و بیابانی معروف به کمربند بیابانی جهان است و آب حکم حیات در منطقه ایفا می‌کند و اصولاً کشورهای غرب آسیا همچنان بر پایه اقتصاد آب محور زیست می‌کنند. ترکیه با پروژه داپ به دنبال تحکیم هیدروهژمونی خود بر کشورهای پایین دست است و این نحوه بهره‌برداری به شدت به اقتصاد، محیط زیست و امنیت کشورهای پایین دست آسیب می‌رساند در خصوص رودخانه ارس آسیب وارده ترکیه نسبت به ایران اعیان است. از این رو جمهوری اسلامی ایران می‌تواند نسبت به تضییع حق خود در رودخانه ارس نسبت به ترکیه در مجامع بین المللی اقامه دعوی کند.
پایان پیام/
