خبرگزاری فارس - ایلام؛ الهام یوسفی‌نژاد: فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی در برخی موارد به طور ناگهانی فرو می‌نشیند؛ در سال‌های اخیر به علت عدم مدیریت صحیح مصرف از یک طرف و کاهش نزولات جوی از طرف دیگر بخش‌های زیادی از کشور با مشکلات کم آبی و فرونشست مواجه شده است.
در این گزارش در نظر است با بررسی چاه‌های پیزومتریک و تغییرات سطح ایستایی میزان نشست در محدوده مورد مطالعه و بررسی علت‌ها و راهکارهای مورد نیاز ارائه شود.
دشت مهران از جمله مناطقی است که پدیده فرونشست در آن مشکلاتی را به وجود آورده؛ دشت مهران به طور متوسط در ۲۵ سال گذشته سالیانه حدود ۷۰ سانتی متر افت سطح آب زیرزمینی داشته این افت باعث فشار بر لایه‌ها و طبقات زمین شده و حجمی معادل سد ایلام از سفره‌های این دشت کم شده است.
کاهش ۵۰ درصدی بارندگی در ایلام
علی پوراحمد مدیرعامل آب منطقه‌ای ایلام در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در ایلام با بیان اینکه بارندگی در ایلام طی سال جاری ۵۰ درصد نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته کاهش یافته است گفت: با توجه به خشکسالی‌های مکرر و به تبع آن کاهش فزاینده منابع آبی و از طرفی دمای بالای هوا و تبخیر شدید ناشی از آن، مدیریت و صرفه جویی در همه ابعاد مصرف امری ضروری و لازم الاجراست.
وی افزود: نصب کنتور حجمی هوشمند یکی از ابزارهای کنترلی مصرف است که برابر قانون ضروری است همه بهره برداران، تاسیسات خود را به آن مجهز کنند در غیر این صورت در ابتدا با تغییر تعرفه برق مصرفی و سپس لغو پروانه بهره برداری مواجه خواهند شد.
مدیرعامل آب منطقه‌ای ایلام به اختصاص سهم آب استان از سد کرخه برای اراضی کشاورزی منطقه دهلران اشاره و یادآور شد: امسال علی رغم کاهش شدید حجم آب سد کرخه و مشکلات استان خوزستان، آب برای کشت پاییزه در اختیار کشاورزان شبکه‌های آبیاری دشت عباس، عین خوش و فکه قرار داده شده و همه تلاش خود را خواهیم کرد که تا پایان فصل این روند ادامه داشته باشد.
وی افزود: البته تحقق بارش‌های پیش بینی شده برای تثبیت تراز آب در بالای تراز تونل دشت عباس پیش نیاز تحقق این موضوع خواهد بود.
وی به دغدغه شرکت آب منطقه‌ای در تأمین آب در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی پرداخت و اظهار داشت: کشاورزان عزیز با رعایت الگوی مصرف، نصب کنتور حجمی هوشمند و پرداخت حقوق دولتی کما فی سابق همکاری کنند تا از این شرایط حساس به سلامت عبور کنیم.
عوامل فرونشست زمین
حاجی کریمی استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در ایلام گفت: در رابطه با فرونشست دو دیدگاه وجود دارد عامل اصلی فرونشست عمدتاً برداشت آب‌های زیرزمینی و تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی است؛ در یک سفره زیرزمینی آب در فضاهای خالی بین ذرات نگهداری می‌شود و حرکت می‌کند زمانی که ما از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کنیم اگر اضافه به آن میزانی که آن سفره تغذیه می‌کند از آب برداشت کنیم سطح آب زیرزمینی به پایین می‌رود و افت می‌کند بنابراین وقتی سطح آب زیرزمینی به پایین رفت باعث افزایش فشار و وزن طبقات بالایی بر لایه‌های پایینی می‌شود.
وی افزود: یک نیرویی هست به نام نیروی ارشمیدس یا نیروی شناوری وقتی سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود و از آب داخل سفره خالی بشود عملاً بخشی از فضاهای خالی که قبلاً پر از آب بود وزن این بخش‌های بی‌آب شده با آن بخش‌های بالایی فشار آنها بر لایه‌های پایینی بیشتر می‌شود و آن نیروی قبلی که بخشی از وزن را تحمل کرده از بین می‌رود و این فشار به ستون فقرات خاک وارد می‌شود و باعث تراکم فضاهای خالی و فشردن مواد درهم و کاهش فضاهای خالی می‌شود وقتی این فضای خالی کم شود یعنی زمین شروع می‌کند به متراکم شدن که در اصطلاح به آنها تپیده شدن، تپیدن، فشردن و متراکم شدن می‌گویمم؛ این متراکم شدن همان فرونشست زمین است.
این استاد دانشگاه گفت: فرونشست زمین یک پدیده‌ای است که به صورت تدریجی اتفاق می‌افتاد یک دفعه نیست هرچند که در بعضی از استان‌های کشور این فرونشست گاهاً باعث ایجاد حفره‌هایی در زیر زمین می‌شود و آن حفرات یک دفعه ریزش می‌کند و باعث فروچاله‌ها می‌شود؛ یک چاله‌هایی در یک منطقه‌ای به ابعاد مختلف ایجاد می‌شود؛ مثلاً در همدان چاله‌هایی با قطر حدود ۱۰۰ متر ایجاد شده که ریزش کرده و اینها بسیار خطرناک هستند این چاله‌ها می‌توانند که هرچه در نزدیکشان باشد را با خود به پایین ببرند، در استان فارس در منطقه فسا یکی از این چاله‌ها به قطر حدود ۳۰ تا ۴۰ متر و با عمق ۱۰۰ متر ایجاد شده است.
وی ادامه داد: در استان ایلام هم چنین شرایطی وجود ندارد و فقط یک مورد در منطقه دره‌شهر در سال ۸۵_۸۶ در مسیر جاده شیخ مکان اتفاق افتاده است.
هنگام رخ داد فرونشست زمین ظرفیت نگهداری آب برای همیشه از بین می‌رود
وی افزود: این پدیده فرونشست زمین یک پدیده یک طرفه است یعنی نشست که اتفاق افتاد برگشت پذیر نخواهد بود وقتی برگشت ناپذیر باشد یعنی ظرفیت از نگهداری آب سفره به طور کلی برای همیشه از دست می‌رود.
کریمی گفت: به طور مثال با مطالعاتی که درباره دشت مهران انجام داده‌ایم در دشت مهران در طول حدود ۲۵ سال گذشته به طور متوسط در کل دشت حدود ۲۳_ ۲۴ سانتی متر به طور میانگین نشست داشته‌ایم اگر این عدد را در کل مساحت دشت مهران ضرب کنیم ما به یک رقم در حدود ۶۰ میلیون مترمکعب می‌رسیم یعنی فرونشست دشت مهران باعث کاهش ۶۰ میلیون متر مکعب ظرفیت نگهداری آب زیرزمینی دشت مهران شده است؛ این رقم چیزی معادل آب سد ایلام بوده که تامین کننده آب شرب استان ایلام است.
وی اضافه کرد: ضربه بزرگتر این است که این پدیده یک طرفه است و قابل بازگشت نیست و حتی اگر سطح آب در سفره بالا بیاید دیگر آنقدر آب به ما تحویل نخواهد داد این همان بمب ساعتی است که از آن یاد کردیم.
چه اقداماتی برای جلوگیری از فرونشست زمین می‌توان انجام داد؟
این استاد هیدرولوژی گفت: هر سفره آب زیرزمینی ورودی‌ها و یکسری تغذیهها دارد که ما باید بدانیم این تغذیهها چه مقدار است به تناسب همان تغذیه که صورت می‌گیرد به همان تناسب از این صفحه‌ها برداشت کنیم.
وی تصریح کرد: به همان میزان تغذیه‌ای که در سفره‌های آب زیرزمینی صورت می‌گیرد به همان میزان از آنها برداشت کنیم.
کریمی تصریح کرد: دوم اینکه ما با استفاده از تغذیه اضافی سفره‌های آب زیرزمینی آن هم به روش پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی آبخوان امکان تغذیه دشت‌ها را به وجود می‌آوریم که به این صورت آب زیادی را به سفره‌های خود وارد می‌کنیم به طوری که اگر برداشت ما از آن زیاد بود آسیب زیادی به این ذخایر وارد نمی‌شود.
وی افزود: روش سوم استفاده از روش نوین آبیاری است که ما آب کمتری از آب خام برداشت کنیم.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: کنتورهای حجمی که در دستور کار وزارت نیرو هست به صورت جدی‌تر پیگیری بشود و کسانی که اینها را اجرا نمی‌کنند حتماً با آنها برخورد شود.
بیلان به چه معنا است؟
وی افزود: بیلان یا موازنه آبی یعنی مقدار تغذیه و برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی یکسان باشد که همان مثال حساب بانکی است که به همان اندازه که پول روی حساب بانکی شما وجود دارد از آن برداشت کنید.
کریمی ادامه داد: موازنه این ورودی‌ها و خروجی‌ها بیلان است؛ یک سفره آب زیر زمینی هم بیلان است یک تغذیه‌هایی دارد که ممکن است تغذیه مستقیم از سطح زمین با بارندگی‌ها داشته باشد، از کناره‌های دشت به صورت زیر زمینی تغذیه بشود؛ حتی ممکن است بعضی از مناطق از دید چشمه‌های آب گرم در امتداد گسل‌های اصلی زمین تغذیه بشود یا مثلا با همان طرح‌های پخش سیلاب که در گذشته این سیلاب‌ها هدر می‌رفت ولی اکنون مستقیم به سفره‌ها وارد می‌شود تمامی اینها ورودی هستند در واقع ایجاد موازنه بین ورودی‌ها و خروجی‌ها را بیلان می‌گویند.
نقش انسان در بیلان آب
کریمی گفت: نقش انسان همین رصدها و کنترل‌ها است ما با پیگیری همین چاه‌ها که به آنها چاه‌های مشاهده‌ای می‌گویند مرتب رفتار آبخوان‌ها را می‌سنجیم که به آنها پیزومتر می‌گویند؛ مثلا دشت مهران ۱۲_۱۳ پیزومتر وجود دارد.
وی راجع به پیزومتر گفت: مریضی روی تخت بیمارستان افتاده است و ضربان و فشار قلبش را چک می‌کنید این پیزومترها ضربان آب‌های زیر زمینی را به شما می‌گویند؛ رفتار نگاری آب زیرزمینی با پیزومترها دست بشر است؛ چاه‌هایی که ما می‌زنیم و برداشت می‌کنیم، تغذیه مصنوعی یا پخش سیلاب آبخوان داری دست بشر است وقتی اینها را تحلیل کردیم بشر میتواند بفهمد در چه شرایطی است؛ آیا برداشت اضافه را می‌توان انجام داد؟
کل اراضی کشاورزی استان ۳۲۰ هزار هکتار است
زرین‌جوب معاون بهبود تولیدات گیاهی در پاسخ به خبرنگار خبرگزاری فارس گفت: کل اراضی کشاورزی استان ۳۲۰ هزار هکتار است، از این میان ۱۲۰ هزار هکتار آبی و ۲۰۰ هزار هکتار دیمی است.
وی در پاسخ به سوال خبرنگار فارس راجع به اقدامات لازم در خصوص اصلاح الگوی کشت گفت: این اقدامات شامل توسعه زراعت پاییزه، دانه روغنی کلزا در سطح حدود ده هزار هکتار، پرداخت یارانه و تسهیلات بانکی ارزان قیمت، توسعه زراعت گیاهان دارویی کم آب بر مثل گل نرگس، عدم ارائه خدمات به محصولات پر آب از جمله برنج، کشت صیفی جات در فضای باز، حمایت از محصولات گلخانه‌ای، حمایت از توسعه باغات با نیاز آبی کمتر و توسعه سامانه‌های آبیاری مدرن است.
اقدامات صورت گرفته در خصوص سیستم‌های نوین آبیاری
گراوند مدیر آب و خاک و فنی مهندسی استان ایلام در پاسخ به خبرنگار فارس راجع به اقدامات آنها درباره سیستم‌های نوین آبیاری گفت: اولین اقدام استفاده از اعتبارات یارانه‌های بخش کشاورزی به صورت اعتبارات بلاعوض برای اجرای انواع سیستم‌های نوین آبیاری است.
وی افرود: دومین آن استفاده از فناوری و تکنولوژی جدید در راستای بهینه سازی مصرف آب کشاورزی از جمله سیستم‌های تیپ و کم فشار و سومین اقدام اجرای ۳۰۰ هکتار سیستم آبیاری نوین از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا کنون در حالی که کل اراضی تحت پوشش سیستم‌های نوین آبیاری استان ایلام از ابتدا تا کنون برابر ۱۲۰ هزار هکتار است که از این مساحت میزان ۸۰ هزار هکتار از محل سامانه‌های گرمسیری، رودخانه‌های مرزی و طرح احیا و دشت‌های ایلام و خوزستان در سطح استان اجرا شده و مساحت ۴۰ هزار هکتار برای متقاضیان (کشاورزان و باغداران) شهرستان‌ها از سامانه‌های نوین آبیاری تحت فشار هستند.
وی افزود: میزان آب‌های مصرفی روان و زیرزمینی ۸۰۰ میلیون متر مکعب در سال است.
اقدامات لازم درخصوص خشکسالی و فراهم آوردن آب مصرفی کشاورزان
مدیر آب و خاک و فنی مهندسی در پاسخ به سوال خبرنگار فارس در رابطه با خشکسالی‌های اخیر و اقدامات آنها برای آب مصرفی کشاورزان گفت: یکی از کارهای آنها ایجاد انگیزه در کشاورزان برای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری به صورت پرداخت ۸۵ درصد هزینه‌های اجرایی به صورت کمک بلاعوض دولت است.
وی افرود: دومین اقدام در اولویت قرار دادن کشاورزانی است که نسبت به نصب کنتور حجمی در منابع آبی خود اقدام کردند.
گراوند ادامه داد: سومین اقدام یکپارچه کردن ایستگاه‌های پمپاژ کوچک در مسیر رودخانه‌ها با ایجاد ایستگاه‌های متمرکز و همچنین برگزاری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی و بازدید کشاورزان از مزارع پیشرو در جهت ترویج و توسعه سیستم‌های نوین آبیاری و تشویق کشاورزان جهت نصب کنتور هوشمند است.
گراوند در پایان راجع به اقدامات خود در رابطه با مدیریت آب گفت: از جمله اقدامات آنها بهینه سازی و مصرف آب با استفاده از الگوی کشت مناسب انتخاب، نوع سیستم مناسب و نیز توسعه در اراضی شیبدار، جذب ۱۰۰ درصدی اعتبارات تخصیص یافته به استان از محل اعتبارات کمک‌های فنی و اعتباری برای توسعه سیستم‌های نوین آبیاری و تشویق و ترغیب کشاورزان برای استفاده از سیستم نوین آبیاری از جمله سیستم‌های تیپ و کم فشار برای اراضی که در اجرای سیستم تحت فشار در آنها قابل اجرا نیست، احداث و بهسازی کانال‌های آبرسانی سنگی ملاتی و بتنی در سطح استان به طول ۳۸۵ کیلومتر است.
با توجه به اینکه حجم بسیار زیادی از آب کشور در بخش کشاورزی و با بازده پایین (بیش از ۹۰ درصد) مصرف می شود لذا با اعمال راهکارهای صرفه جویی و مدیریت مصرف، می‌توان در مقدار قابل توجهی از آب صرفه جویی کرد.
مدیریت مصرف میتواند به ما در عبور از بحران آبی و فرونشست زمین یاری دهد که به طور قطع این کار نیازمند همکاری همه مردم است، باید مدیریت مصرف آب مانند کشورهای توسعه یافته که اکثرا برخلاف ایران از منابع آبی کافی بهره‌مند هستند جزیی از فرهنگ مردم کشور شود.
انتهای پیام/ع
