مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه

یکی از بهترین و مهمترین راه‌های مدیریت خواسته‌های نفس و سیر و سلوک الی الله، «مرابطه» است.
«مرابطه» در لغت به معناى «مواظبت کردن» است و در اصطلاح اخلاق، به معناى «مراقب خود بودن» و «نگران احوال و اعمال خویشتن بودن» است. (نک: راغب، المفردات، 339 ؛ مهیار، فرهنگ ابجدى، 414 ؛ مهدوی کنی، نکته‌های آغاز در اخلاق عملی، 345)
توضیح اینکه انسان اگر بخواهد رشد یابد و اعمالش دقیق و خالص گردد و از رذائل دوری کند و به فضائل آراسته گردد باید قبل و هنگام اقدام به هر کاری تفكّر و تأمّل کند، تا کارى از روى غفلت و بر خلاف آنچه مقتضى فضیلت است انجام ندهد.
قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَيُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» اى کسانى که ایمان آورده‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‏دهید آگاه است‏. (حشر/18)
اگر احیانا کار خطایی از انسان سر زد، نفس خویش را به انجام ضدّ آن تنبیه و تأدیب کند، و بعد از سرزنش و توبیخ، نفس را مورد عقوبت و سختگیرى قرار دهد. این روند عملی را در اصطلاح، «مرابطه» می‌گویند.

از این رو، «مرابطه» داراى چهار مرحله است:

1. مشارطه
مرحله اول مرابطه، «مشارطه» است یعنی انسان با خود عهد و پیمان مى‏بندد که در انجام تکالیف و اداى وظایف و ایفاى مسئولیتها به هیچ وجه کوتاهى نکرده و از دستورهاى شرع انور تجاوز ننماید، همچنین متعهد مى‏شود که در کارهاى خیر کوشا باشد و از کارهاى ناپسند خوددارى ورزد.
حضرت امام خمینی در شرح چهل حدیث، با قلم آتشین و دلنشین خود می‌نویسد: از امورى که لازم است از براى مجاهد، مشارطه ... است. «مشارطه» آن است که در اوّل روز مثلا با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امرى است خیلى سهل (آسان)، انسان مى‏تواند به آسانى از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولى این از تلبیسات آن ملعون است، او را از روى واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهى کرد. (امام خمینی، شرح چهل‏حدیث، 10)

2. مراقبه
مرحله دوم از مراحل مرابطه، «مراقبه» است. یعنى انسان پس از آنکه با خود عهد و پیمان و شرط بست باید در تمام اوضاع و احوال و در همه روز، مراقب خویش باشد، مبادا در اثر غفلت و سهل انگارى، شرط و عهدى را که بسته است بشکند. دائما باید از خود مراقب باشد.
این مراقبه درجات و مراتب دارد. سالک، در مراحل اولیه یک نوع مراقبه دارد و در مراحل دیگر نوع دیگری.
هر چه انسان رو به کمال برود و منازل و مراحل را بیشتر طی کند مراقبه او دقیق‌تر و عمیق‌تر می‌شود.
در اثر مراقبه شدید و اهتمام به آن، آثار حبّ و عشق در دل سالک هویدا مى‏شود و به واسطه مراقبه، کم‏کم حجاب‌ها ضعیف می‌شود تا بالأخره از میان مى‏رود و عشق و حبّ فطرى ظهور نموده ضمیر انسان را به مبدأ جمال و کمال رهبرى مى‏کند.
علامه طباطبایی (ره) می‌فرمود: هر روزی که مراقبه‌ام بیشتر و شدیدتر است، مشاهدات و مکاشفاتم در شب، صاف‌تر و زلال‌تر است.
حضرت امام (ره) می‌نویسد: پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوى و آن چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشى، و خود را ملزم بدانى به عمل کردن به آن، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که مى‏خواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر، و آن خیال باطل را از دل بیرون نما، و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم، ولى‌نعمتِ من، سالهاى دراز است به من نعمت داده، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و مرحمتهایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم از عهده یکى از آنها بر نمى‏آیم، سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم. امید است إن شاء اللّه شیطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آید. و این مراقبه با هیچ یک از کارهاى تو، از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیرها، منافات ندارد. (امام خمینی، شرح چهل حدیث، 10)
امام در جای دیگر می‌فرماید: باید هر قدمى که در راه تحصیل برداشته مى‏شود، اگر عرض نکنم دو قدم، لااقل یک قدم هم در باب تهذیب اخلاق، در باب تحکیم عقاید، در باب استقرار ایمان در قلب [برداشته شود]. اینها تفکر لازم دارد؛ محاسبه لازم دارد؛ مراقبه لازم دارد. آقایان باید مراقبه کنند، باید مراقبت کنند خودشان را. از صبح تا عصر باید مراقب خودشان باشند. نفس انسان سرکش است، یک آن از آن غافل بشویم، نعوذ باللَّه، انسان را به کفر مى‏کشد نه به فسق، اگر غافل بشود انسان. شیطان راضى نیست به فسق ما، او کفر ما را مى‏خواهد. او مى‏خواهد همه را منتهى کند به کفر؛ منتها از معاصى کوچک مى‏گیرد و کم کم وارد مى‏کند در بزرگتر، و کم کم در بزرگتر، و کم کم بالاتر تا برسد به آنجا که خداى نخواسته انسان را منحرف کند اصلًا از اسلام. باید مراقبت کنید آقا از خودتان؛ باید از اول صبح که از خواب پا مى‏شوید، یا اول اذان یا ان شاء اللَّه قبل از اذان که پا مى‏شوید از خواب ... باید مراقب خودتان باشید. (امام خمینی، صحیفه امام، ج2 ص39)
در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده: «مَنْ رَعْى‏ قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَةِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَةِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ، فَقَدْ دَخَلَ فى‏ دیوانِ الْمُتَنَبِّهینَ، ثُمَّ مَنْ رَعى‏ عَمَلَهُ عَنِ الْهَوى‏، وَ دینَهُ عَنِ البِدْعَةِ، وَ مالَهُ عَنِ الْحَرامِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَةِ الصَّالِحینَ»
کسى که مراقب قلبش در برابر غفلت، و نفسش در برابر شهوت، و عقلش در مقابل جهل باشد، نام او در دفتر بیداران و آگاهان ثبت مى‏شود، و آن کسى که مراقب عملش از نفوذ هوا پرستى و دینش از نفوذ بدعت، و مالش از آلودگى به حرام بوده باشد در زمره صالحان است. (مجلسی، بحارالانوار، ج 67 ص 68)

3. محاسبه
مرحله سوم، «محاسبه» است. یعنی انسان پس از آنکه با خود عهد بست تا اموری را انجام داده و یا ترک کند، بعد از مدتی مثلا یک روزه به محاسبه خود می‌پردازد تا مشخص شود چه مقدار موفق و چه مقدار ناموفق بوده است.
امام می‌نویسد: و به همین حال (مراقبه) باشى تا شب که موقع «محاسبه» است و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشى در این شرطى که با خداى خود کردى که آیا به جا آورد، و با ولى‌نعمتِ خود در این معامله جزئى، خیانت نکردى؟ (امام خمینی، شرح چهل حدیث، 10)
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در روایت مشهوری فرمود: «حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا» به حساب خود برسید و خود را محاسبه کنید پیش از آنکه به حساب شما برسند و محاسبه شوید، و [اعمال‏] خود را بسنجید پیش از آنکه آن را [به ترازوى قیامت‏] بسنجند. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج16 ص 99)
در حدیث دیگر از همان حضرت خطاب به ابوذر مى‏خوانیم: «یا اباذَرْ حاسِبْ نَفْسَكَ قَبْلَ انْ تُحاسَبَ فانَّهُ اهْوَنُ لِحِسابِكَ غَدَاً وَزِنْ نَفْسَكَ قَبْلَ انْ تُوزَنَ ...» اى ابوذر! به حساب خویش برس، پیش از آن که به حساب تو برسند، چرا که این کار براى حساب فرداى قیامت تو آسانتر است، و خود را وزن کن پیش از آن که تو را وزن کنند. (ری شهری، میزان الحکمة، ج1 ص 619)
در حدیث دیگری پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «لايَكُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى يُحاسِبَ نَفْسَهُ اشَدَّ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّریكِ شَريْكَهُ وَ السَيِّدِ عَبْدَهُ» انسان هرگز اهل ایمان نخواهد شد مگر این که در حسابرسى خویش سختگیر باشد؛ حتّى سختگیرتر از حساب شریک نسبت به شریکش و مولى‏ نسبت به غلامش (مجلسی، بحارالانوار، ج67 ص 72)‏
حضرت امام کاظم علیه السلام فرمود: «لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ يَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَيْهِ» از ما نیست کسی که خود را در هر روز محاسبه نکند پس اگر عمل نیک انجام داد از خداوند بخواهد آن را زیاد کند و اگر عمل بد و گناه انجام داد از خداوند طلب مغفرت کرده و توبه کند. (کلینی، کافی، ج2 ص 453)
در حدیثى از امیرمؤمنان امام على علیه السلام، ثمره و فایده محاسبه چنین آمده: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلى‏ عُيُوبِهِ وَ احاطَ بِذُنُوبِهِ، وَ اسْتَقالَ الذُّنُوبَ وَ اصْلَحَ الْعُيُوبَ» کسى که محاسبه نفس خویشتن کند، بر عیوب خویش واقف مى‏شود، و از گناهانش با خبر مى‏گردد (و به دنبال آن) از گناه توبه مى‏کند، و عیوبش را اصلاح مى‏نماید. (تمیمی آمُدی، غرر الحکم، حدیث 4748)
و نیز از همان امام علیه السلام نقل شده: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعَدَ» کسى که به محاسبه خویشتن پردازد، سعادتمند مى‏شود. (تمیمی آمُدی، غرر الحکم، حدیث 4744)

4. معاتبه و معاقبه
مرحله چهارم، «معاتبه» و «معاقبه» است. یعنی پس از آنکه از محاسبه و بازنگرى در اعمال روزانه خود فراغت حاصل کرد اگر انسان در محکمه وجدان از خود دادخواهى کرد و خود را مقصر شناخت، خود را معاتبه می‌کند یعنى از خود انتقاد می‌کند و خود را مورد عتاب قرار می‌دهد که چرا فلان عمل را طبق عهد و شرط خود به جا نیاورد و بدین وسیله خویشتن را براى جبران و ترمیم نواقص آماده می‌سازد. و گاهی خود را عقاب می‌کند تا دیگر عمل خلاف را انجام ندهد.
امیر مؤمنان امام على علیه السلام در اوصاف متّقین و پرهیزکاران که در نهج‏البلاغه آمده است، مى‏فرماید: «انِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فى ما تَكْرَهُ لَمْ يُعْطِها سُؤْلَها فى ما تُحِبُّ» هرگاه نفس او در انجام وظایفى که خوش ندارد، سرکشى کند (و به راه گناه برود) او هم از آنچه دوست دارد محرومش مى‏سازد (و از این طریق نفس سرکش را مجازات مى‏کند). (نهج البلاغه / خطبه 193)
امام راحل می‌نویسد: (بعد از محاسبه) اگر درست وفا کردى، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتى و مورد نظر الهى شدى، و خداوند إن شاء اللّه تو را راهنمایى مى‏کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسانتر خواهد شد. چندى به این عمل مواظبت کن، امید است «ملکه» گردد از براى تو به طورى که از براى تو کار خیلى سهل و آسان شود، بلکه آن وقت لذت مى‏برى از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصى در همین عالم، با اینکه اینجا عالم جزا نیست لذت مى‏برد و جزاى الهى اثر مى‏کند و تو را ملتذّ مى‏نماید.
و بدان که خداى تبارک و تعالى تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزى که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه مى‏دهند. و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه دیدى سستى و فتورى شده در شرطى که کردى، از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنى. و به این حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفیق و سعادت را بر روى تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند. (امام خمینی، شرح چهل‏حدیث، 10)
اگر بخواهیم برای همه مراحل مرابطه مثال بزنیم باید گفت: انسان با خود شرط می‌کند که نماز‌هایش را اول وقت بخواند (مشارطه). و در طول روز مواظب و مراقب خود است تا مبادا نماز‌هایش از اول وقت، به تاخیر بی‌افتد.(مراقبه). هنگام شب و قبل از خواب، خود را محاسبه می‌کند تا ببینید آیا امروز نماز‌هایم را اول وقت به جا آوردم یا نه (محاسبه). در صورتی که این کار را به نحو احسن انجام داده، خدا را شکر می‌کند و برای فردا، همان شرط و شرطهای دیگر را می‌کند و اگر اعمال را به شکلی که شرط کرده بود انجام نداد، خود را عتاب و عقاب می‌کند و مثلا هزار تومان،‌ صدقه می‌دهد و ...
در حالات فقیه بزرگ شیعه، مرحوم آیت اللَّه بروجردى (ره) نقل شده که هرگاه در درس، عصبانى مى‏شد، بلافاصله پشیمان شده و در مقام عذرخواهى و جبران بر مى‏آمد، و طبق نذرى که داشت، فرداى آن روز را براى جبران این کار، روزه مى‏گرفت؛ و به این ترتیب، خود را در برابر این کار کوچک، معاقبه مى‏فرمود. (نک: مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج1 ص 264)
یکى از علماى بزرگ اخلاق نقل مى‏کرد که یکى از آقایان اهل منبر مى‏گفت: من در آغاز منبرم سلام بر امام حسین علیه السلام مى‏کنم و جواب مى‏شنوم، اگر جواب نشنوم منبر نمى‏روم! این حالت روحانى از آنجا براى من پیدا شد که روزى وارد مجلس مهمى شدم و واعظ معروفى را بر منبر دیدم، این خیال در دل من پیدا شد که بعد از او سخنرانى جالبى کنم و او را بشکنم! به خاطر این خیال غلط، تصمیم گرفتم چهل روز به منبر نروم. به دنبال این کار (معاقبه خویشتن در مقابل یک فکر خطا و خیال باطل) این نورانيّت در قلب من پیدا شد که پاسخ سلامم را به حضرت، مى‏شنوم. (نک: مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج1 ص 264)
استاد شهید مرتضی مطهری (ره) درباره «مرابطه» می‌نویسد: از نظر اسلام اگر کسى بخواهد خودش را تربیت کند، اولین شرط «مراقبه» است، منتها مى‏گویند قبل از «مراقبه» و «محاسبه» یک چیز هست و بعد از «مراقبه» و «محاسبه» نیز یک چیز. قبل از مراقبه «مشارطه» است؛ یعنى اول انسان باید با خودش قرارداد امضا کند، که اینها را اغلب روى کاغذ مى‏آورند. روى کاغذ با خودشان شرط مى‏کنند و پیمان مى‏بندند که این گونه باشم؛ چون اگر مشارطه نشود و اول انسان با خودش قرارداد نبندد، موارد را مشخص نکند و براى خودش برنامه قرار ندهد، نمى‏داند چگونه از خودش مراقبه کند.
مثلًا اول با خودش یک قرارداد مى‏بندد که خوراک من این‏جور باشد، خواب من این‏جور باشد، سخن من این‏جور باشد، کارى که باید براى زندگى خودم بکنم این‏جور باشد، کارى که باید براى خلق خدا بکنم این‏جور باشد، وقت من این‏جور باید تقسیم بشود. اینها را در ذهن خودش مشخص مى‏کند یا روى کاغذ مى‏آورد و امضا مى‏کند، و با خودش پیمان مى‏بندد که بر طبق این برنامه عمل کند و بعد همیشه از خودش مراقبت مى‏کند که همین طورى که پیمان بسته رفتار کند.
همچنین در هر شبانه روز یک دفعه از خودش حساب مى‏کشد که آیا مطابق آنچه که پیمان بستم عمل کردم؟ آیا از خود مراقبت کردم یا نکردم؟ اگر عمل کرده بود بعدش شکر و سپاس الهى و سجده شکر است، و اگر عمل نکرده بود مسئله «معاتبه» در کار مى‏آید (یعنى خود را ملامت کردن) اگر کم تخلف کرده باشد، و «معاقبه» در کار مى‏آید (خود را عقوبت کردن) اگر زیاد تخلف کرده باشد، که آن عقوبت کردن‏ها با روزه‏ها و با کارهاى خیلى سخت بر خود تحمیل کردن و مجازات کردن خود است. اینها از اصول مسلّم اخلاق و تربیت اسلامى است. (مطهری، مجموعه‏آثاراستادشهیدمطهرى، ج‏22، ص 762)
با توجه به توضیحاتی که داده شد روشن شد که «مرابطه» از مهمترین و ضروری‌ترین مسائل علم اخلاق و تربیت اسلامی است و اساسا کسی که از خود «مراقبت» نمی‌کند و خود و اعمال خود را «محاسبه» نمی‌کند، به خاطر این است که ارزش وجودی خود را به خوبی نمی‌شناسد و به حقیقت گرانبهای خود و مبدا و معادش معرفت ندارد وگرنه انسانی که مراقبه و محاسبه را در امور دنیوی و شغل و کار و تحصیل و مال خود دارد، امکان ندارد مراقبه و محاسبه را در اعمال و حقیقت ارزشمند خود که ابدیت اوست، نداشته باشد.
یادداشت این هفته را با سخن دلنشین علامه حسن‌زاده آملی پایان می‌بریم که فرمود:
بزرگان ما فرموده‌اند شب و روزی یک بار «محاسبه» داشته باش، در یک وقت معین به «محاسبه» بنشین و نفس را به حساب بکش که روزت را به چه نحو گذرانده‌ای، ببین که خرج و دخل روزانه‌ات چیست؟ ببین که اقبال و ادبارت و صواب و ناصوابت تا چه اندازه بود، بر محاسن شاکر باش و از مقابح تائب، مرد حساب باش که دار، دار حساب است. در نظام احسن عالم، یک ذره بی‌حسابی نیست. بدان که علم و عمل، انسان سازند و ما شب و روز داریم خودمان را می‌سازیم،‌ ببین خودت را چگونه‌ می‌سازی که هر چه تحصیل نموده‌ای آنی: «لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى»‏ (حسن زاده آملی، مجموعه مقالات، 162)

نویسنده: حجت‌الاسلام وحید واحدجوان

انتهای پیام/ک