بررسی علل ناکامی ایران در عرصه صنعت خودرو
از نظر بیشتر اقتصاددانان و فعالان عرصه صنعت T بدیهی به نظر می رسد سیاست گذاری امری جدا از صنایع دیگر و جدا از کل اقتصاد نیست. تقریباً همه محققان در مقایسه ای که به عمل آوردند خودروسازی شرکت های مطرح جهان را مبنای مقایسه خود قرار دادند و تقریباً به نتایج مشابهی رسیدند. از جمله نبود رقابت، نبود بخش خصوصی واقعی، انحصار، دخالت های بی رویه دولت، جانبداری بی حد و حصر از خودروسازان در حدی که همه قوانین به نفع خودروسازان نقض شود، فقدان سرمایه گذاری مستقیم خارجی، منتقل نشدن دانش فنی به کشور، عدم سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه، پائین بودن بهره وری، اشتغال و جذب نیروی انسانی بدون در نظر گرفتن مسئله بهره وری، تورم، نوسانات نرخ ارز و تحریم ها اشاره نمود.
از توصیه هایی که برای حل این مسایل به دولت ارائه می شود چنین استنباط می شود که این محققان و صاحب نظران چند نکته اساسی را از یاد برده اند. اول آنکه، بیشتر آنها صنعت خودرو سازی را جدا از صنایع و دیگر بخش های اقتصاد کشور در نظر می گیرند. دوم اینکه، حل این مسایل را از مرجعی می خواهند که خود علت اصلی همه این مشکلات است و خود بخشی از مشکل، و نه بخشی از راه حل است (اژدری و شجاعی، 1394: 54).
سومین نکته، که در کارهای بیشتر اقتصاددانان برجسته کشور هم مغفول واقع شده این است که آنها اقتصاد را امری جدا از سیاست در نظر گرفتند یا اینکه ارتباط تنگاتنگی بین این دو نمی بینند. در حالی که اقتصاد و سیاست پیوندی عمیق و بنیادین دارند و باید به سیاست و اقتصاد به عنوان یک پیکر واحد نگریسته شود. در میان نویسندگان خارجی کسانی بودند که تا حدودی برای شناسایی توسعه نیافتگی اقتصادی در کشورهای توسعه نیافته موفق عمل کردند و با در نظر گرفتن این پیوند میان سیاست و اقتصاد وارد شدند. عجم اوغلو و رابینسون از جمله این صاحب نظران هستند (Acemoglu & Robinson, 2012: 78-83).
اما داگلاس نورث و همکارانش باری آر. وینگاست، استیون بی.وب و جان جوزف والیس تقریباً تنها متفکرانی هستند که با رویکرد پیوند میان سیاست و اقتصاد و به همراه آن در نظر گرفتن مسئله خشونت به موضوع توسعه نیافتگی پرداختند (North et al, 2007: 3). به اعتقاد این نویسندگان در بیشتر کشورهای در حال توسعه که ایران یکی از این کشورها است افراد و سازمان ها برای کسب ثروت و منابع دست به خشونت می زنند و تهدید به استفاده از خشونت می کنند.
حال آنکه خشونت باید مهار شود تا توسعه محقق شود. از نظر آنها مدل های نئوکلاسیک برای فهم مسایل توسعه با محدودیت مواجه می شود (نورث و دیگران، 16:1395). در ایران می توان از اقتصاددانانی مثل حسین عظیمی آرانی یاد کرد که با رویکرد پیوند میان فرهنگ و توسعه به موضوع توسعه اقتصادی در ایران نگریسته است (عظیمی، 1391: 685).
اکنون در بررسی پرسش مطرح شده یعنی مهمترین علت ناکارآمدی سیاستگذاری جمهوری اسلامی ایران در عرصه صنعت خودرو باید رابطه میان سیاست و اقتصاد و مسئله خشونت را در نظر داشته باشیم. براین اساس علت اصلی ناکارآمدی را نباید صرفاً در اقتصاد و سیاست های اقتصادی جمهوری اسلامی جستجو کرد، بلکه باید به ریشه های آن در سیاست و پیوند میان نظام سیاسی و اقتصاد همراه با در نظر گرفتن مسئله خشونت یعنی گروه هایی که بالقوه توان اعمال خشونت را دارند، پرداخت که در قالب نظم دسترسی محدود جای می گیرد. بنابراین فرض محقق این است که ایران به سبب داشتن نظم دسترسی محدود در عرصه سیاست و به همراه آن نظم دسترسی محدود دراقتصاد نتوانسته است و نخواهد توانست به توسعه سیاسی و اقتصادی دست یابد.
نظم دسترسی محدود به این معنی است که در هر دو عرصه اقتصاد و سیاست به اعضای جامعه اجازه فعالیت داده نمی شود. اگر دویست سال اخیر را در نظر بگیریم هیچگاه ایران از دسترسی محدود شکننده و پایه عبور نکرده و حتی به نظم دسترسی بالغ نیز تبدیل نشده است. پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 نیز تغییری در ساخت قدرت در ایران ابجاد نکرد. پارتیشیا رکل معتقد است در بسیاری از زمینه ها نوعی استمرار و پیوست در ساخت قدرت قبل و بعد از انقلاب در ایران وجود دارد (Patricia Rakel, 2008: 24).
پژوهشگر دیگری معتقد است که نهادها و ساختار سیاسی مشابه قبل از انقلاب در نظام سیاسی پس از انقلاب به قوت خود باقی است ( , 2002: 1-2 Karega)؛ به عبارت دیگر، همان نظم دسترسی محدود به قوت خود باقی است. یکی از ویژگی های نظم دسترسی محدود این است که برای ورود نخبگان به فعالیت سیاسی از طریق تشکیل سازمان ها و نهادها محدودیت ایجاد می کند.
در چنین نظمی امتیازات مختلف به افراد و گروه های قدرتمند داده می شود. می توان انواع امتیازات را تصور کرد. به طور مثال: برخی گروه ها یا افراد، امتیازات انحصاری در تجارت به دست می آورند. در فرض انحصارات صادرات کالای خاص یا واردات کالای خاص به برخی گروه ها داده شود. یا برخی ها می توانند به طور انحصاری در یک عرصه اقتصادی فعالیت کنند. به عنوان مثال برخی گروه ها فقط بتوانند بانک ﺗﺄسیس کنند.
لیلاز معتقد است: اقتصاد ایران به گونه ای است که عرصه برای فعالیت بخش خصوصی فراهم نیست و بخش مهمی از این اقتصاد را قاچاق تشکیل می دهد (ارتباط شخصی، 27 شهریور 1395). براساس آخرین آماری که در دسترس محقق قرار گرفته است سالیانه هفده و نیم میلیارد دلار کالا به صورت قاچاق وارد کشور و حدود هشت میلیارد دلار از کشور خارج می شود (www.entekhab.ir).
زمانی که ورود به فعالیت اقتصادی برای همه اعضا جامعه آزاد نباشد بدیهی است در عرصه صنعت خودرو که بخشی از بدنه اقتصاد را تشکیل می دهد، نمی توان انتظار داشت صنعت کارآمد و موفقی داشته باشیم. محقق چنین تصور می کند مهمترین و محوری ترین علت ناکامی ایران در عرصه خودروسازی وجود نظم دسترسی محدود در سیاست و اقتصاد است و علل دیگر، مثل نبود بخش خصوصی، نبود رقابت، عدم سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه و فقدان سرمایه گذاری های مشترک و مناسبات تیره و متشنج با قدرت های بزرگ صنعتی تا حدود زیادی نتیجه وجود نظم دسترسی محدود است و این کاستی ها را که بر شمردیم؛ به عبارت دیگر، از علل عمومی به شمار می رود.
البته باید یک نکته را یادآور شویم که فرض این است همه علل عمومی یاد شده از جمله مناسبات تیره با قدرت های بزرگ صنعتی نتیجه دسترسی محدود نیست؛ چرا که همه نظام های دسترسی محدود الزاماً با جامعه بین المللی روابط تیره ندارند و مناسبات متشنج جمهوری اسلامی با غرب به سبب ایدئولوژی انقلابی حاکم بر آن است که چالش با قدرت های غربی را بر صلح و آرامش ترجیح می دهد و مباررزه با استعمار را از اصول تغییرناپذیر خود قرار داده است.
برای روشن تر شدن مطلب فوق باید اشاره کرد که نظام سیاسی حاکم بر ایران در قبل از انقلاب دارای نظم دسترسی محدود بود، اما روابط بسیار خوبی با جامعه بین المللی به ویژه قدرت های بزرگ صنعتی داشت. طرح این موضوع در اینجا می تواند به استنباط دو نکته منتهی شود. .نکته نخست این است که الزاماً همه نظام های دارای نظم دسترسی محدود با جامعه بین المللی چالش و تنش ندارند. دوم اینکه، روابط خوب با کشورهای جهان به ویژه قدرت های صنعتی به خودی خود به موفقیت در صنعت و اقتصاد منتهی نمی شود و توسعه اقتصادی به دنبال نخواهد داشت.
ائتلاف مسلط با ایجاد سیاست و اقتصاد بسته در پیوند با یکدیگر مشارکت در عرصه های سیاسی و اقتصادی را به دایره تنگی تبدیل کردند که افراد خارج از این دایره را نه بدان راهی است و نه مجال فعالیت و رقابت دارند؛ بنابراین زمینه فعالیت برای بخش خصوصی بسیار ناچیز است و درخور توجه نیست. زمانی که بخش خصوصی نتواند شکل بگیرد رقابتی هم در بین نیست. رقابت که نباشد و دولت همه فعالیت های اقتصادی را در انحصار خود بگیرد بهره وری، ارتقای کیفیت، اشتغال و نظارت نیز به معنی خواهد بود زیرا دولت هم قانونگذار، هم مجری و هم ناظر خواهد بود.
از یک سو، انحصار و از سوی دیگر وضع تعرفه های سنگین مصرف کننده داخلی چاره ای جز استفاده از خودروهای بی کیفیت داخلی باقی نمی ماند. شرایط برای سرمایه گذاری خارجی نیز فراهم نیست؛ چرا که همواره کسانی قدرت اصلی به ویژه دیپلماسی خارجی را در دست داشتند که رویکرد ستیزه جویی و دشمنی با جامعه بین المللی را در پیش گرفتند. حوادثی نظیر حمله به سفارت انگلیس در سال 1390 و حمله به سفارت عربستان سعودی در دی ماه 1394 که باز هم دولت نتوانست مانع این حمله شود و آن را به خوبی مدیریت کند و وقتی که تعامل سازنده با جامعه بین المللی نیز در میان نباشد هیچ شرکت معتبر بین المللی نیز حاضر به تعامل با خودروسازی کشور به گونه ای که نفع دراز مدت ایران در آن لحاظ شود، نیست.
اکنون خودروسازان ایران بیشترین همکاری را با شرکت پژو فرانسه دارند. آمارها نشان می دهد فرانسه اخیراً خود به واردکننده خودرو تبدیل شده است. صنعت خودروی این کشور در حال افول است. در پانزده سال اخیر از میان بیست کشور تنها کشوری که رشد منفی داشته، فرانسه بوده است. این کشور صادراتش در ده سال اخیر کاهش یافته، اما فقط صادراتش به ایران افزایش داشت (سلطانی، 1396). بدین ترتیب دانش فنی خودرو سازی نیز هرگز وارد کشور نخواهد شد. و این در حالی است که کشور دارای منابع انسانی عظیمی است و بازار خوبی برای این شرکت ها به شمار می رود.
دانش فنی که منتقل نشود نتیجه منطقی آن فقدان سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه است زیرا تحقیق و توسعه به تنهایی بی فایده خواهد بود. براین اساس خودروسازان ما در بهترین وضعیت می توانند خودروهایی مثل پراید را که پنجاه سال پیش اجازه ورود به خیابان های آمریکا را پیدا نکرده است (میرخانی رشتی، 1395: ق 3) و لیسانس آن به کره جنوبی واگذار شد، تولید کنند و با افتخار اعلام کنند در تولید پراید به خودکفایی رسیدیم.
براساس تئوری نورث و دیگر دانشوران همسو با وی راه توسعه نمایان است. باید در عرصه سیاست گشایش ایجاد شود، روابط شخصی به روابط سازمانی تبدیل شود، قانون در میان نخبگان قدرت حاکم گردد، راه برای مشارکت مردم و نمایندگان واقعی آنها باز شود، تصمیم گیری ها به عقل جمعی واگذار شود، رانت های غیرمولد به تدریج حذف شود، شفافیت در زمینه درآمدها و چگونگی هزینه کرد آن به وجود آید، دولت به یک دولت پاسخگو و قابل بازخواست تبدیل شود، رویکردهای تعاملی با جامعه بین المللی حاکم گردد؛ آنگاه است که حرکت برای توسعه آغاز می شود.
نتیجه گیری
دوکشور کره جنوبی و ایران در آغاز دهه 1960 میلادی در شرایط نسبی مساوی قرار داشتند، اما به تدریج فاصله بین این دو در عرصه های صنعتی به ویژه خودروسازی بسیار چشمگیر شد.
کره جنوبی به سبب داشتن نظم دسترسی محدود اما انتقال از نظم دسترسی محدود شکننده در آغاز به نظم دسترسی محدود پایه و سرانجام بالغ شرایط ورود به نظم دسترسی باز را کسب کرد. بنابراین مهمترین علت موفقیت خودروسازی و اقتصاد کره گذار از نظم دسترسی محدود و ورود به نظم دسترسی باز است. در ایران نیز به دلیل وجود نظم دسترسی محدود درزمان پهلوی و ادامه همین نظم پس از انقلاب اسلامی سبب گردید ایران در صنعت خودروسازی ناموفق باشد.
مراجع
منابع:
- بدیع، برتران. (1379). توسعه سیاسی. ترجمه احمد نقیب زاده، ج اول، تهران: نشر قومس.
- عریانی، بهاره. (1393). دورنمای صنعت خودروی ایران: خودروی سواری. تهران: موسسه مطالعات و پزوهش های بازرگانی.
- عظیمی آرانی، حسن. (1391). اقتصاد ایران: توسعه، برنامه ریزی، سیاست و فرهنگ. به کوشش خسرو نور محمدی، تهران: نشر نی.
- ساعی، احمد. (1384). توسعه در مکاتب متعارض، تهران : نشر قومس.
- داگلاس سی، نورث و دیگران. (1395). در سایه خشونت سیاست، اقتصاد و مسایل توسعه. ترجمه محسن میردامادی و محمد حسین نعیمی پور. تهران، انتشارات روزنه.
- تیشه یار، ماندانا. (1395). «بررسی روند توسعه سیاسی دولت در کره جنوبی». فصلنامه دولت پژوهی، سال دوم، شماره 6.
- شیرزادی، رضا. (1390). «دولت و توسعه در کره جنوبی». فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، دوره 7، شماره 15.
- موسوی جهرمی، یگانه و قبادی، امین، درسهایی از تجربه خودروسازی در کشور کره جنوبی، فصلنامه روند، سال 23، شماره 73.
- آمار تکان دهنده از حجم قاچاق کالا، نابودی سالانه یک میلیون و 750 هزار فرصت شغلی. (1393). قابل دسترس در سایت انتخاب.
- اژدری، علی اصغر و شجاعی، سعید. (1394). آسیب شناسی صنعت خودروی کشور و ارائه راهکارهای برون رفت از چالش های موجود در راستای سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی. قابل دسترس در سایت مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.
- حسن زاده، علی. (1396). میز گرد برنامه ثریا، شبکه یک صدا و سیما، 16/01/1396. قابل دسترس در سایت راسخون.
- سلطانی، احسان. (1396). صنعت خودروی ایران؛ پسابرجام. برنامه ثریا، 16/01/1396. قابل دسترس در سایت راسخون.
- سند اهداف و سیاست های توسعه صنعت خودرو در افق 1404. (1392). وزارت صنعت، معدن و تجارت، شورای سیاست گذاری صنعت خودرو، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران. قابل دسترس در سایت سایپا کورپ.
- میرخانی رشتی، داود. (1395). تهران تقاطع سئول؛ تاریخ صنعت خودرو در ایران و کره جنوبی ق 3. قابل دسترس در سایت شبکه مستند.
- Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: the origins of power, prosperity, and poverty. New York: Crown Publishers.
- Almond G., Powell B. (1966). Comparative politics: a Developmental Approach. Boston, Little Brown & Co.
- Evans, Peter B., (1995). Embedded autonomy: states and industrial transformation. Princeton: Princeton University Press.
- Heo, UK (et al). (2008). The Political Economy of South Korea: Economic Growth, Democratization, and Financial Crisis. Maryland: University of Maryland.
- Lee, Nae-Young. (2011). The Automobile Industry, in The Park Chung Hee era, edited by Byung-Kook Kim & Ezra F. Vogel. Cambridge: Harvard University Press.
- North, Douglass C. et al. (2009). Violence and Social Orders: A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History. New York: Cambridge University Press.
- Hady Zenooz, Behrooz. (2013). An overview of Industrial Policies in Iran and Korea in 1960-2012. Journal of Money and Economy Vol.8, No.1.
- You, Jong-sung. (2014). «Land Reform, Inequality, and Corruption: A Comparative Historical Study of Korea, Taiwan, and the Philippines». The Korean Journal of International Studies, Vol.12-1, pp.191-224.
- Karega, Sekou S. (2002).Political transition in Iran: the ideological struggle for power within the Islamic republic. Accessible at: https://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/5900.
- North, Douglass C. (et al). (2011).Limited Access Orders: Rethinking the Problems of Development and Violence. Accessible at: https://web.stanford.edu.
- Patricia Rakel, Eva. (2008). The Iranian political elite, state and society relations, and foreign relations since the Islamic revolution, University of Amsterdam. Accessible at: https://pure.uva.nl/ws/files.
- Przeworski, Adam. (2004). Democracy and Development .Accessible at: http:/as.nya.edu/docs/Io/2800/sisson.pdf.
- IDIC. (2014). How Korea got rich, economic/ strategy/ institute, September, accessible at: https://aparc.fsi.stanford.edu/sites
- Automotive revolution perspective towards 2030. (2016). Accessible at:https://www.mckinsey.com/~/media.
- Kim Tae-Nyen. (2015). Koreaauto industry achievements & challenges, Korea automobile manufacturers association. accessible at: http://kama.or.kr/eng/PS/pdf/Total2014.pdf.
- Korean Automobile Industry. (2013). Korea Automobile Manufacturers Association (KAMA), Annual Report. Accessible at: http://kama.or.kr/eng/PS/pdf/Total2014.pdf.
- North, Douglass C. (et al). (2006). “A Framework for Interpreting Recorded Human History.” Available at:documents.worldbank.org/curated/en.
- North, Douglass C. (et al). (2007). Limited access orders in the developing world: A new approach to the problems of development.available at:https://openknowledge.worldbank.org.
- Pichnorak Seim & Vouchneng sok. (2013). The Roles of Export-led Policies in Developing Automobile Industry in South Korea. available at: www.academia.edu/3727668/Roles_of_export.
نویسندگان:
سید اسمعیل حسینی گلی: دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش سیاستگذاری) گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، واحدعلوم تحقیقات،دانشگاه آزاداسلامی،تهران،ایران
احمد ساعی: دانشیارگروه علوم سیاسی،دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، واحدعلوم وتحقیقات، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران
فصلنامه مطالعات روابط بین الملل شماره 39
انتهای متن/
